فرهنگ فرهنگ مردم بندر جاسک

[CANDY]

همسايگي با دريا به عنوان خط افقي که همواره از آن ميهمانان خجسته و ناخجسته سرزده اند، ويژگي يک سوي تمامي مرزهاي استان هرمزگان است. ميهمانان دريا همان طور که با خود کالاي سرزمينشان را سوغات مي آوردند، زبان، پوشاک، آداب و رسوم و خلق و خوي خويش را نيز انتقال مي دادند. هم جواري با مهم ترين معبر دريايي خاورميانه و دوري از سرزمين هاي آباد ميانه ي فلات ايران فرهنگي متمايز از فرهنگ ساير نواحي ايران را براي سرزمين هرمزگان رقم زده است. واژه هاي بسياري که از فرهنگ هاي ميهمان به عاريه گرفته است؛ واژگان عربي، انگليسي، هندي، در زبان ساکنان اين ديار به وفور به گوش مي خورد. جاسک داراي تاريخي کهن است و فراز و نشيب ها و اتفاقات متعدد و گوناگون در آن رخ داده است.
با توجه به جغرافيا و محيط و اقليم آن، فرهنگي شکل گرفته که جداي از اين محيط و طبيعت نيست. بوم و محيط جاسک فرهنگي را به وجود آورده که همه ي دلالت هاي يک فرهنگ بودن را در خود داراست.
فرهنگ بومي جاسک همانند بسياري از فرهنگ ها در جهان يک فرهنگ محلي، منطقه اي است که داراي مرز معين فرهنگي است. افراد بومي از طريق آن خود را با ديگران غيربومي متمايز مي کنند و براي اين تمايز ويژگي هاي فرهنگي اجتماعي محيطي اي وجود دارد که جاسک را داراي يک فرهنگ معين کرده و به دليل همين دلالت هاي توپولوژيک و محيطي است که مي توان از آن به عنوان « فرهنگ بومي» نام برد.

 

[CANDY]

« جاسک» در منتهي اليه جنوب شرقي استان هرمزگان و در شرق تنگه ي هرمز و سواحل درياي همان به فاصله ي 320 کيلومتر از مرکز استان ( شهرستان بندرعباس) واقع شده است و از شمال به کوه هاي « بشاگرد» و شهرستان « ميناب» و از جنوب و باختر به درياي عمان و از ناحيه خاور به شهرستان « چابهار» محدود گرديده است.
وسعت اين شهرستان 16136/2 کيلومتر مربع بوده و تقريباً 24 درصد کل مساحت استان را در برگرفته است. شهر جاسک مرکز شهرستان به صورت شبه جزيره اي است که دو خليج کوچک شرقي و غربي و درياي عمان آن را در خود محصور کرده اند. اين شهر بندري در جنوبي ترين نقطه ي بخش و شهرستان جاسک به عنوان يکي از بنادر کوچک استان هرمزگان است. اين شهر مانند بسياري از شهرهاي بندري دنيا و کشورمان، در طول تاريخ دست خوش تغييرات فيزيکي و اجتماعي فراواني بوده، زماني رونق داشته و زماني در انزوا به سر برده است. اين جزر و مد در دوران حيات اين بندر بنا به موقعيت اقتصادي و رفت و آمد کشتي هاي بازرگاني ميان ايران و جهان خارج از آن و به شرايط سياسي حاکم بر کشور بستگي داشته است. موقعيتي که همواره نظر کارشناسان نظامي و سياسي را به خود جلب کرده است. اين موقعيت انگلستان را برانگيخت تا از قرن هفدهم ميلادي به بعد در اين بندر به فعاليت بازرگاني بپردازد و از اين شهر را به عنوان پايگاهي براي حفاظت از منافع کمپاني هند شرقي مورد استفاده قرار دهد.
بندر جاسک از طرف جنوب و غرب 220 کيلومتر مرز دريايي دارد و به دليل پيشروي ملايم آب در خشکي خليج جاسک که لنگرگاه هاي مناسب طبيعي پديد آورده است، هم جواري و نزديکي با اقيانوس هند، کنترل و نظارت کامل بر آبراهه و دهانه ي مهم سوق الجيشي هرمز و برخورداري از تاريخي پر رونق، همچنين از نظر تجاري و صيادي، امتيازات ويژه اي به اين شهرستان بخشيده است.

 

[CANDY]

ابن بطوطه، جهانگرد معروف مراکشي که در اوايل قرن هشتم هـ ق در راه سفر به درياي عمان و خليج فارس از جاسک نيز عبور کرده در سفرنامه اش مي نويسد: « از ظفار با کشتي به سوي عمان حرکت کرديم. کشتي از آن يکي از اهالي جزيره ي « مصيره» بود علي بن ادريس نام. روز دوم به بندر جاسک رسيديم ( ابن بطوطه جاسک را با حاء خطي و کسر سين ذکر کرده است). جمعي از صيادان عرب در اين بندر ساکن بودند. درخت کندر که برگ هاي ظريفي دارد در اين محل وجود داشت. هرگاه برگ هاي کندر را پاره کنند قطره ي آبي شير مانند از آن مي چکد که به صورت صمغ لبان در مي آيد. از اين درخت در جاسک فراوان است. گذران مردم جاسک از صيد ماهي است که « لخم» ناميده مي شود. اين ماهي را از هم باز کرده مي خشکانند و به مصرف مي رسانند. از بندر جاسک، حرکت کرده بعد از چهار روز به کوه « لمعان» که در وسط دريا واقع است رسيديم. بر فراز اين کوه کاروانسراي سنگي قرار دارد که سقف آن از استخوان ماهي است و در بيرون کاروانسرا آبداني است که آب باران در آن ذخيره مي شود».

کشور ما همان گونه که داراي تنوع آب و هوايي است از لحاظ بافت اجتماعي و فرهنگي نيز گوناگوني فراواني دارد. جاسک يکي از شهرهاي دور افتاده ي ايران در کنار ساحل درياي مکران ( عمان)، مانند ساير شهرهاي کشورمان مردماني دارد با آب و رسوم خاص خود که بازمانده ي تاريخي کهن و برخاسته از اقليم و محيط طبيعي آن ها است. در اين مقاله تلاش شده جلوه هايي از حيات اجتماعي، فرهنگ، باورها و آيين هاي مردم اين ديار معرفي شود.

 

[CANDY]

در هنگام تولد، نوزاد را در گهواره اي در کنار مادر قرار داده و گوسفندي را ذبح مي کنند. به اين مراسم « پادامني» مي گويند. همچنين چهار گوشه ي اتاق زانو را به وسيله ي شاخه هاي درختي به نام « کرگ» (3) آرايش مي دهند و حلوايي به نام «پرتاوي» (4) که از روغن حيواني تهيه مي شود را به زانو مي خورانند. در چند روز اول معمولاً از غذاهاي مقوي و سرشار از ويتامين نظير « کوچکي» (5) نيز استفاده مي شود. در روز ششم معمولاً از آرد گندم حلوايي درست کرده و ميان همسايگان توزيع مي کنند و شب ششم که به « ششگان» معروف است را جشن مي گيرند. اگر نوزاد پسر باشد اين جشن با شکوه خاصي و با قرباني گوسفند همراه است. معمولاً در اين شب نام گذاري نوزاد صورت مي گيرد.
ازدواج

از رسوم خاص اين منطقه که با ساير شهرهاي ايران تا حدودي تفاوت دارد، مراسم ازدواج است. البته امروزه مراسم ازدواج با گذشته تغييرات زيادي کرده است.
امروزه دختران نسبت به گذشته از حق بيشتري براي تصميم گيري در مورد ازدواج برخوردارند، ولي همچنان نظر والدين تعيين کننده است.
نحوه ي برگزاري مراسم ازدواج بدين صورت است که اگر خانواده اي بخواهد با خانواده ي ديگري وصلت نمايد با در نظر گرفتن پيوندهاي خويشاوندي و اصل و نسب و همچنين توانايي مالي دست به چنين کاري مي زند. معمولاً پدر داماد شخص معتبري را که بتواند در مقابل بهانه جويي هاي خانواده ي عروس آن ها را متقاعد سازد، نزد خانواده ي عروس مي فرستد تا خواستگاري نمايد. اگر پذيرفته شد بعد از چند روز، شخص معتبر معمولاً زيور آلاتي را به عنوان « نشانه» به خانواده ي دختر تحويل مي دهد

 

[CANDY]

و طبق قراردادي که بين دو خانواده گذاشته مي شود يک روز را به منظور تعيين مهريه انتخاب مي کنند و موعد مقرر با دعوت چندين نفر از اقوام و بزرگان برگزار مي شود و به اين ترتيب مقدار و نوع مهريه رسماً به حاضرين در مجلس اعلام مي شود. معمولاً پدر عروس يا وکيل او با اعلام نوع و ميزان مهريه از طرف جمع و بخصوص وکيل داماد، از پدر عروس طلب تخفيف نموده تا بدين طريق مقدار مهريه را کاهش دهند. مقدار مهريه ي اقشار مختلف با توجه به طبقه ي اجتماعي آن ها تعيين مي شود. کساني که از طبقات بالاي جامعه محسوب مي شوند مهريه آن ها معمولاً حدود 300 مثقال طلا و چند نفر کنيز و چندين اصله درخت خرما مي باشد و اين مقدار در طبقات پايين تر جامعه به همان نسبت معمولاً کمتر مي شود.
خواستگاري ممکن است بين دو خانواده ي ساکن در دو شهر يا دو روستا صورت پذيرد. معمولاً مادر دختر موضوع را با دختر خود در ميان مي گذارد اما اين مذاکره به معناي واگذاشتن حق انتخاب کامل به دختر نيست، بلکه به منظور آگاه کردن اوست و تصميم نهايي پس از مشورت اعضاء خانواده و فاميل دختر گرفته مي شود. دوران نامزدي ممکن است چندين روز تا چند سال که معمولاً کمتر از يکي دو سال است به طور بيانجامد.
معمولاً دست و پاي داماد را طي مراسم ويژه اي حنا مي زنند و رسم است که داماد کاردي را که در گويش محلي « کارچ» ناميده مي شود، به کمرش مي بندد. مرداني که در مراسم حضور مي يابند مبلغي را به عنوان هديه به پيشگاه داماد مي ريزند. بعد از پايان مراسم حنا بستن داماد، دست و پاي عروس را نيز حنا مي زنند. عروس را نيز آرايش مي کنند. در اين هنگام شتري را با پتوهاي رنگارنگ و روتختي هاي الوان مخملي آراسته کرده، داماد را بر آن مي نشانند و پسر بچه ي را به اين نيت که اولين فرزندشان پسر باشد جلوي او مي نشانند و روي داماد و پسر بچه، پارچه ي توري مي اندازند و يک نفر افسار شتر را مي گيرد.

 

[CANDY]

در اين هنگام دهل زن ها، مي نوازند. زنان نيز با نواي ساز و دهل شروع به پاي کوبي مي کنند و داماد را به نقطه اي که آب باشد مي برند. پس از استحمام داماد، لباس هاي نو بر تنش مي پوشانند و پس از تراشيدن ريش داماد. او را سوار شتر کرده و با ساز و دهل به خانه ي عروس مي برند. هنگام ورود داماد به خانه ي عروس، پيشخدمت عروس جلوي داماد را گرفته و از او هديه اي طلب مي کند و تا زماني که داماد او را راضي نکند، اجازه ي ورود به داخل خانه ي عروس را پيدا نمي کند، پس از ورود داماد به حجله ي عروس، سر آنان را به هم مي زنند تا همسر شوند، برخلاف نقاط ديگر که عروس را به خانه ي داماد مي برند، در منطقه ي جاسک، داماد به خانه ي عروس مي رود.
در گويش مردم منطقه، مردي که دختري را نامزد کند، مي گويد « داماد شده ام» و هنگامي که نامزدش را عقد مي کند، مي گويد « نکاح کرده ام».
حنابنداني

مراسم حنابنداني يک شب قبل از عروسي است. در اين شب دست و پاي عروس و داماد جداگانه با حنا نقش و نگار مي شود. در شب حنابنداني داماد را بر روي تخت مي خوابانند و دست و پاي او را حنا مي کنند. گاهي بعضي از جوانان فاميل نيز در حنابندي با داماد مشارکت مي کنند تا داماد تنها نباشد. حنابندي دست و پاي داماد بسيار ساده و معمولي است، اما بر روي دست و پاي عروس و همچنين کف دست و پا با حنا، تصاوير زينتي از جمله طرح گل، نقش و نگار مي شود که اين کار پرحوصله و طولاني است.

 

[CANDY]

مردم منطقه « ختنه سوران» را اصطلاحاً « سنت کردن» مي گويند. هنگامي که پسر به سن پنج يا شش سالگي رسيد خانواده ي پسر با دعوت کردن اقوام و همشهريان، مراسم ختنه سوران را بر پا مي کنند و به همين مناسبت چندين شبانه روز به رقص و پاي کوبي مي پردازند. پس از پذيرايي از مهمانان و صرف ناهار، شتري را آذين کرده و پسر را بر آن مي نشانند و به جايي که آب باشد مي برند. نوازندگان شروع به نواختن مي کنند و پس از رسيدن به آب و پس از استحمام، لباس هاي او را عوض کرده و با پوشاندن لباس نو، مجدداً سوار بر شتر کرده و به خانه بر مي گردانند و زير سايه باني به نام « کله» قرار مي دهند. پدر، مادر و خويشان به اندازه ي توان مالي خود مقداري پول به رسم شاديانه و پيشکش به دست فردي مي دهند که با صداي بلند مقدار آن و نام شخص پرداخت کننده را به حاضرين اعلام مي کند. سپس کودک را داخل پشه بندي قرار مي دهند و هنگامي که ختنه گر مي خواهد پسر را ختنه کند، زنان پيشه بند را به شدت تکان مي دهند و کر مي زنند و نوازندگان نيز مي نوازند تا از ترس کودک بکاهند و اين سر و صدا بچه را سرگرم کند و ختنه گر او را ختنه کند. پس از خاتمه کار ختنه، لنگي را به کمر پسر مي بندند.

مراسم عزاداري:

به هنگام فوت يک نفر، مردان منسوب به متوفي عمامه به سر مي بندند. مراسم تغسيل و تدفين نيز تقريباً همانند ساير مناطق ايران انجام مي شود، منتها چون مانند برخي نقاط غسالخانه اي وجود ندارد، پس انجام عمل غسل، زمين را قدري گود کرده و مقداري علوفه يا شاخه ي درخت خرما در آن پهن کرده و جسد متوفي را روي علوفه ها قرار مي دهند و سپس ترتيب عمليات غسل را بجا مي آورند.
پس از برگزاري نماز جنازه و دعا در قبرستان، مقداري خرما ميان حاضران تقسيم مي شود. پس از آن همه به خانه ي ميت برمي گردند و پس از خواندن فاتحه از آنان با چاي و قليان پذيرايي شده و سپس متفرق مي شوند.
اقوام و نزديکان متوفي معمولاً بين 14 تا 40 روز تمام به سوگ مي نشينند و تمامي اهالي منطقه و آشنايان براي عرض تسليت و فاتحه خواني در منزل متوفي حاضر مي شوند.
در روز سوم، در منزل متوفي يا مسجد محله مراسم ختم قرآن برگزار مي شود. براي اين روز چندين ديگ بزرگ غذا پخته مي شود و از مردم پذيرايي مي کنند.
تا چهل روز براي شادي روح ميت معمولاً همه روزه در هنگام غروب مقداري شيريني بين مردم توزيع مي شود. روز چهلم که به « جابندي» معروف است قبر را درست کرده و سنگ مزار بر آن قرار مي دهند. معمولاً افراد خانواده متوفي شش ماه تا يک سال در هيچ عروسي و مراسم جشن و شادي شرکت نمي کنند.

 

[CANDY]

پوست کردن

به باور برخي از مردم جاسک، عامل اصلي بروز ناگهاني بيماري در شخص، جن ها يا به قولي « مضرها» هستند و يا اينکه بيمار دچار مرضي است که با دارو شفا يافتني نيست و علائم آن فلج تمام يا قسمتي از بدن است که در اين صورت از روش « پوست کردن» استفاده مي شود.
براي اجراي روش، بيمار را به درون اتاقي مي برند تا از نظر ديگران پنهان گردد. کساني که با بيمار ارتباط دارند بايد وضوي کامل داشته باشند. سپس گوسفندي را به اتاق بيمار برده، لباس بيمار را از در مي آورند و بيمار را درون تشتي مي گذارند و گوسفند را سر بريده و با خون گرم گوسفند، بيمار را شستشو مي دهند. سپس پوست گوسفند را جدا کرده و مقداري از داروهاي محلي به آن آغشته مي کنند. سپس بيمار را براي مدتي درون پوست قرار مي دهند. اگر بيمار مرد باشد، از گوسفند ماده استفاده مي شود و اگر بيمار زن باشد بالعکس. بعد از اينکه بيمار را از پوست خارج کردند، او را با خاکستر، سپس با آب و صابون حمام مي دهند و در گوشه اي از اتاق، به دور از چشم ديگران قرار مي نشانند. اگر بيمار قادر به حرف زدن نباشد اعتقاد بر اين است که روي زبان او بايد سکه ي طلا ي متعلق به دوران قديم قرار دهند. در اين ايام از بردن بيمار به دکتر و معالجه توسط دارو خودداري مي کنند. علائم اين بيماري عبارتند از:
1- دردهاي مزمن و طولاني پا و کمر که بهبود يافتني نيستند.
2- فلج شدن قسمتي يا تمام بدن.
3- ناتواني در تکلم.
داغ کردن

از اين روش براي مشکلات و بيماري هاي زير استفاده مي شود:
1- زن و مردي که صاحب فرزند نمي شوند يا فرزندانشان زنده نمي مانند.
2- داغ کردن کودکي که پس از تولد مکرراً بيمار مي شود.
3- زخم هاي عميق و مزمن در پا و دست و کمر .
اجراي اين روش مداوا که عموماً بر روي کودکان پنج تا ده ساله صورت مي گيرد، مراسم خاصي دارد از جمله اينکه عده اي از بستگان بيمار بايد حضور داشته باشند. ابتدا مريض را به جايي، دور از چشم کودکان خردسال مي برند و او را سرگرم مي کنند. وسايل استاد شامل يک داس با يک ميله ي آهني است که آن را براي چندين ساعت در آتش مي گذارند تا کاملاً داغ شود. سپس با يک دستمال سياه رنگ چشمان بيمار را مي بندند و چند نفر محکم او را مي گيرند. محل مورد نظر را از قبل به شکل دايره مشخص مي کنند و با گذاشتن ميله داغ در جاي مورد نظر کار پايان مي پذيرد. معمولاً در مورد کودکان، گردن و در مورد مردان يا زنان عقيم، کمرشان داغ مي شود.

 

[CANDY]

زبان

بيشتر مردم منطقه با گويش بلوچي سخن مي گويند و به دليل پيوندي که بين مردم منطقه با نقاط عرب نشين کرانه هاي جنوبي خليج فارس و شبه جزيره ي عربستان، پاکستان و هندوستان، کرانه هاي آفريقا و خاور دور وجود داشته، واژگان عربي، هندي، زنگباري، حبشي، انگليسي، هندي، پرتغالي نيز در لهجه ي ساکنان اين منطقه به چشم مي خورد. گويش بلوچي با زبان پهلوي اشکاني و پهلوي اوايل ساساني نزديک است. اين زبان از نظر دانشمندان زبان شناس و شناختن ريشه ي بسياري از واژگان و پيشينه ي برخي از اصطلاحات رايج در زبان فارسي از منابع مهم و غني به شمار مي رود. البته در کنار گويش بلوچي، گويش بندري نيز در منطقه ي جاسک متداول است.
دين مردم منطقه جاسک اسلام و مذهبشان حنفي، شافعي و شيعه ي جعفري است. البته مهاجراني از ساير اديان و مذاهب هم در منطقه وجود دارند.
پوشاک مردم جاسک

در گذشته، مردم اين منطقه، متناسب با شرايط اقليمي و آب و هوايي لباس مي پوشيدند. لباس مردان عبارت بود از: شلوار گشاد و قباي بلندي که تا زير زانوها مي رسيد و از سمت چپ و راست، داراي چاکي بود که فعاليت و راه رفتن را تسهيل مي کرد. زنان نيز دامن هاي بلند گشاد چين دار و پيراهن کوتاه مي پوشيدند. پوشش سر زنان عبارت بود از: پارچه هاي توري نازک سياه که هم خنک بود و هم موي سر را مي پوشاند. چادر زنان نيز چادر نازک گل دار بود. از چادر سياه بلند فقط براي مجالس استفاده مي کردند. دو نوع اصلي کفش هاي مردانه عبارت بودند از: « ملکي» و « ارزه» که در خود منطقه ساخته مي شد. بقاياي اين نوع پوشش هنوز در بعضي مناطق روستايي به چشم مي خورد. اما تحت تأثير ديگر مناطق ايران و کشورهاي عربي، امروزه پوشش مردم دگرگون شده است. در حال حاضر مردان و پسران پيراهن و شلوار و کفش پوشند. زنان نيز در ادارات و مجالس رسمي و مسافرت، مانتو و شلوار و روسري و چادر مي پوشند و پوشش هاي محلي فقط در محيط خانه و شهر و روستاها رواج دارد