نقد و بررسی نقد و بررسی سریال *شوق پرواز*

[.Mahdieh]

امروزه کارگردانانی که بتوانند فضاهای قدیم را برای ما بسازند و خاطرات آن زمان‌ها و آدم‌ها را برای ما تداعی کنند خیلی اندک هستند. خلق فضاهای دوران مشروطه و پهلوی اول و دوم به این نیست که فردی یک لیسانس تاریخ گرفته باشد و هر سال نیز با رانت بتواند یک سریال در این موضوعات روی آنتن بفرستد در حالیکه او در زمان انقلاب اسلامی پنج ساله بوده و اصلاً آن مسائل را درک نکرده و تحقیقی نیز در این خصوص نمی‌کند. کسی همچون کارگردان فیلم یوسف پیامبر(ع) نیز از این قاعده مستثنی نیست. تمام شخصیت‌های آن سریال، شهری و امروزی و آفتاب ندیده‌اند حتی اگر از کنعان تا مصر را زیر آفتاب رفته و برگشته باشند.

شاید لازم باشد به برخی از کسانی که در خلق فضاهای تاریخی و نزدیک به واقعیت موفق بوده‌اند اشاره کنم تا ذکر مصادیق سخن راقم ملموس‌تر شود: کمال تبریزی (سریال شهریار)، مجتبی راعی (سریال صنوبر، سینمایی غزال)، کیانوش عیاری (سریال روزگار قریب)، امرالله احمدجو (سریال‌های تفنگ سرپر، روزی روزگاری، و پشت کوه‌های بلند)، حمید نعمت‌الله (سریال وضعیت سفید).

صحنه‌های هوایی فیلم کارگردانی مقبولی دارد هرچند که در برخی نماها که ایرادی به چشم می‌آید را با اغماض می‌گذریم زیرا به دشواری برداشت‌های مکرر این نوع نماها آگاه هستیم و از بودجۀ اندک فیلم نیز خبر داریم.
در خصوص لوکیشن اکثراً سعی شده در فضای اصلی فیلمبرداری شود: مانند بازار قزوین و مغازۀ قنادی حاج عبدالله خجسته‌فر، روستای زرجبستان طالقان، پایگاه‌های نظامی دزفول و اصفهان و تهران. اما صحنه‌های تحصیل در امریکا در کشور فرانسه فیلمبرداری شد که پس از شروع پخش سریال با به دست آمدن یک فیلم مستند دیر هنگام از شهید، عوامل فیلم دوباره گرد آمده به ترکیه رفتند تا آن را بازسازی کنند.

 

[.Mahdieh]

اما باید چند ایراد کارگردانی فیلم را نیز برشماریم:
1. اولین ایراد به شخص یدالله صمدی بازمی‌گردد که این سریال نخستین کار او در عرصۀ دفاع مقدس بوده است. اگر قرار است از عوامل حرفه‌ای در فیلم استفاده شود چرا این سریال به کارگردان و عوامل متخصص در ژانر دفاع مقدس که با روحیات رزمندگان و مسائل عدیدۀ آن آشنا هستند سپرده نشده است؟ مثلاً برخی جعلیات فیلم به پیشنهاد جناب صمدی در فیلم داخل شده‌اند مانند ماجرای زمان حال و قصۀ لیلی که آشکارا آزار دهنده است.
1. لحن فیلم، لحن زندگی یک مجاهد فی سبیل الله نیست بلکه حداکثر زندگی یک خلبان جنگی است؛ روایتی است از زندگی مردی که همه چیز را با لبخند برگزار می‌کند و می‌گویند آدم خوبی است. مجاهدان حقیقی، بیشتر اهل جلال و جبروتند تا جمال و رحمت. آنها بر خود و خانواده‌شان سخت می‌گیرند تا دیگران آسوده باشند. تلاش فوق العادۀ آنها به سبب همین وجه جلالی آنها است، اقتداری که در عکس‌های عباس بابایی نیز نمایان است. لبخند زدن کار ساده‌ای است و متأسفانه باید گفت که شهاب حسینی با لبخندهای مداوم خود در فیلم عملاً نتوانسته بار سنگین نقش بابایی را به دوش بکشد.
2. لهجۀ بازیگران اصلی علی القاعده می‌بایست تا حدی قزوینی می‌بود ولی در فیلم به چند نوبت تکه کلام «بالام جان» اکتفا شده است. وقتی لهجه‌ای وجود ندارد به کار بردن این اصطلاح حتی می‌تواند برای اهالی ان شهر سوء تفاهم برانگیز شود. کارگردان بایست برای این کار تمهیدی می‌اندیشید. در خاطرات خانم حکمت آمده است که ما بعدها در دزفول و اصفهان لهجه‌مان عوض شد ولی عباس برای آنکه ما را بخنداند گاهی با لهجۀ قزوینی صحبت می‌کرد.
3. بدترین صحنه‌های فیلم و آزار دهنده‌ترین آنها در زمان حال اتفاق می‌افتاد. صحنه‌هایی که با نمایش آنها آدم گاهی ترجیح می‌داد تماشای فیلم را کلاً رها کند. خصوصاً صحنه‌های ضبط فیلم‌های مستند لیلی در مصاحبه با برخی شخصیت‌ها بسیار مصنوعی و جعلی از کار درآمده است. آنچه لحن این صحنه‌ها به آن نیاز داشت سکوت مصاحبه‌گر و مصاحبه شونده بود اما آنها در این تصاویر از ابتدا تا انتها با یک حال اغراق شده حرف می‌زدند. این نشان می‌دهد که جناب کارگردان تا به حال چنین مصاحبه‌هایی ضبط نکرده و حتی برای خاطرات همین شهید نیز زحمتی به خود و عوامل فیلم نداده است.
4. تیتراژ فیلم با خط شکستۀ نستعلیق بود و خواندنش دشوار.
5. در ابتدای فیلم صدای یدالله صمدی می‌گوید: «عباس عزیز! عاشقانه‌ای سروده‌ایم، تقدیم به تو» این جمله بخشی از ادعاهای فوق الذکر راقم را در خصوص ضعف فیلمنامه اثبات می‌کند، که این فیلم به شعر بیشتر می‌ماند تا یک فیلم قابل استناد. همانطور که شعرها قابل استناد نیستند و چیزی جز ذوقیات شاعر را اثبات نمی‌کنند این فیلم نیز به همین طور است.

بازیگری
وقتی بازیگر فیلم سوپر استار یا خیلی معروف باشد چند اتفاق خوب و بد توأمان می‌افتد. اتفاقات خوب آن است که تعداد نه چندان کمی از مردم به آن سبب جزو مخاطبان بالقوۀ فیلم می‌شوند. دوم اینکه توانایی آن دسته از سوپر استارهایی که با هنر خویش و سختی به آن مقام رسیده‌اند به مدد شهرت فیلم و آن نقش خواهد آمد (مانند پرویز پرستویی، امین حیایی، یا مرحوم خسرو شکیبایی)، وگرنه آن بازیگر که در واقع ملجأ و امید فیلم بوده است به نقطۀ ناامیدی مجموعه بدل خواهد شد مضافاً که کارگردان‌ها نیز عملاً نمی‌توانند همچون یک بازیگر معمولی به آن شخص تحکم کنند.

 

[.Mahdieh]

اما انتخاب سوپر استارها آفاتی نیز دارند که اولاً حس باورپذیری کمتری به مخاطب دست می‌دهد. یعنی مثلاً مخاطب نمی‌تواند از بازی شهاب حسینی و افسانۀ بایگان عبور کند و عباس بابایی یا ملیحه حکمت را ببیند (البته ضعف فیلمنامه نیز در این مسئله دخیل است). ثانیاً با وجود این بازیگر، برخی صحنه‌های اکشن یا دون شأن آن سوپر استار بایست از فیلمنامه حذف شوند، یا آنکه برای آن بازیگر بدل بیاورند. مثل خاطرۀ آن شخصی که در قزوین عباس را دید که پیرمرد تنهایی را بر دوش به حمام عمومی می‌برد تا بشوید، یا وقتی که عباس برای لایروبی منابع آب پایگاه اصفهان شخصاً چکمه پوشید و وارد عمل شد، و یا همان صحنۀ راندن معکوس هواپیما به دلیل سوراخ شدن باک و غیره.

سید شهاب‌الدین حسینی انسان فروتن و شریفی است. و شاید در میان سوپر استارها بهترین شخص بود که می‌توانست خود را به شخصیت عباس بابایی نزدیک کند. اما باید گفت که او نیز متأسفانه نتوانسته حق این شهید را ادا کند. شهاب حسینی در این فیلم بیش از اندازه لبخند می‌زند و از جدیت به دور است. ما در این نقش عباس بابایی را ندیدیم. هرچند که نباید همه قصورات را بر گردن شهاب حسینی انداخت اما چند عامل در این ماجرا دخیل بوده‌اند: اول بزرگی و عظمت روح یک مؤمن همچون عباس بابایی که علی رغم شباهت به سایر مؤمنان در عین حال بسیار منحصر به فرد نیز هست. ثانیاً قصور طراح صحنه، سایر بازیگران، خصوصاً کارگردان و چهره‌پرداز که چهرۀ او را همچون یک آدم شهری گریم کرده‌اند و نه یک روستایی ساده‌پوش. ثالثاً فن بازیگری شهاب حسینی که به سختی در جلد دیگران فرو می‌رود و همیشه یک خودآگاهی ورای بازی‌های او به چشم می‌خورد. فی الواقع این جزو محاسن یک انسان مؤمن است که غافل نمی‌شود ولی برای بازیگران سینما چیز خوبی نیست.

شهاب حسینی که کار خود را در صدا و سیما با گویندگی رادیو و مجری‌گری سیما آغاز کرده است انتظارات دیگری نیز داشتیم که خوشبختانه برآورده شد. ایشان در دوم بهمن 1388 مجری اختتامیۀ نخستین جشنوارۀ فیلم‌های تلویزیونی سیما بود که با متانت خود اجرای خوبی داشت. در میان برندگان نام خود شهاب حسینی نیز بود که به سبب بازی در فیلم تنهایی/ حجت قاسم‌زاده اصل (1386) محصول شبکه چهارم سیما آن جایزه به او تعلق گرفت، جایزه‌ای که او بلافاصله آن را به همسر شهید بابایی (که در جمع مهمانان حاضر بود) تقدیم کرد. بنا به گفتۀ ناصر دهقان در ماهنامۀ سینما رسانه، این اقدام جناب حسینی سوء ظن نیروی هوایی را به این فیلم از بین برد و درهای همکاری آن نیرو را بر این سریال گشود.

 

[.Mahdieh]

شهاب حسینی به وقت تقدیر عزت الله ضرغامی از عوامل سریال شوق پرواز گفت: «این بهترین نقشی بوده که در عمرش بازی کرده است». می‌دانیم که او پس از اتمام این نقش در مرداد 1389، به فیلم جدایی نادر از سیمین پیوست، فیلمی که تمام عواملش را به سرعت جهانی کرد و نهایتاً جوایز گلدن گلوب و آکادمی اسکار را نیز گرفت. شهاب با سخنانش در آن مجلس که سه‌شنبه دوم اسفند 1390 در دفتر ریاست سازمان برگزار و روز جمعه پنجم اسفند پس از تکرار دو قسمت انتهایی سریال از شبکه اول سیما پخش شد جمله‌ای در انتها گفت که اشک خیلی‌ها را درآورد: «معمولاً همیشه ما بازیگران هستیم که باید نقشی را که بازی می‌کنیم بپروریم ولی این اولین باری بود که من نقشی را بازی کردم که این نقش، باعث رشد و پرورش من شد... از شهید بابایی متشکرم که به شانه‌های ضعیف و نحیف من اعتماد کرد».

 

[.Mahdieh]

بازی الهام حمیدی با آن ریتم کُند به همسر سخت‌کوش شهید بابایی نمی‌مانست. او اقتدار لازم را نداشت و واضحاً دور از واقع بود. بازیگران پدر و مادر عباس (فخرالدین صدیق شریف و مینا جعفرزاده) صرفاً کلیشه بودند و مشخصۀ خاصی نداشتند بجر تعزیه‌هایی که پدر در روز عید قربان اجرا می‌کرده است. و البته فیزیک آقای صدیق شریف نیز به یک تعزیه‌‌‌خوان نمی‌مانست. انتخاب شهرام حقیقت‌دوست برای نقش سعید خجسته‌فر ــ یار غار عباس ــ نیز اشتباه بوده است. او با آن همه نقش منفی که بازی کرده است برای این نقش مناسب نبود.

موسیقی
موسیقی فیلم که توسط جناب محمد رضا علیقلی ساخته شده بود حماسی، پرشور و شنیدنی بود. اما جا داشت که یک ترانه با یک شعر انقلابی برای تیتراژ پایانی ساخته می‌شد که ماندگاری یاد آن شهید را در خاطره‌ها بیشتر می‌کرد. جناب دهقان در آن مصاحبۀ خود، ساخته نشدن این ترانه را به سبب عدم بودجه گفته بود. اما مگر سرودن و اجرای یک ترانه چقدر هزینه می‌برد؟ مضافاً که عدم حمایت مالی این سریال از سوی نهادهای مسئول این مسئله را دوباره یادآور می‌شود که آیا این مسئولان در وقتی که رهبر انقلاب در سال 1373 برای ساخت زندگی این شهید دستور خاص داده است دیگر چه حجتی در نزد خداوند خواهند داشت در وقتی که عوامل فیلم بسیاری از ضعف‌های آن را به سبب کمبود بودجه عنوان می‌کنند؟ لازم به ذکر است که طبق گفتۀ آقای ناصر دهقان، تمام بودجۀ ساخت این فیلم به سختی از سوی مؤسسۀ شاهد و گروه تلویزیونی شاهد تأمین شده و شبکه اول سیما پس از اتمام فیلم برای شراکت در آن وارد شده و نیمی از هزینه‌ها را پرداخت کرده است.

 

[.Mahdieh]

سخن آخر
بر خلاف گذشته که فیلم و سریال‌ها از زندگی شهدای دفاع مقدس بسیار شتابزده و با بودجه‌های اندک ساخته می‌شدند شکر خدا تولید این قبیل سریال‌ها کم‌کم دارد جدی گرفته می‌شوند، هرچند که هنوز این قبیل آثار به درجۀ کیفی سریال‌های الف ویژۀ تلویزیون و فیلم‌های تاریخی نرسیده‌اند. اما مشکلی وجود دارد که تهیه کنندگان، کارگردانان، محققان و فیلمنامه نویسان تخصصی این قبیل آثار آنقدر کم هستند که مثلاً جناب جواد نوروز بیگی مجبور است ساخت چند سریال از زندگی شهدا را همزمان تقبل کند، و این البته به ساخت کیفی این فیلم‌ها لطمه خواهد زد.

یک میلیون پیامک طرفداران سریال شوق پرواز که به برنامۀ سین مثل سریال ارسال شد، حاوی چند پیام است:
1. زندگی شهدای انقلاب و جنگ و سلوک عملی آنها، برای مردم جذاب است
2. مردم به موضوعات حماسه و سلحشوری نیاز دارند (زیرا سریال در چشم باد نیز رتبۀ دوم آراء مخاطبان را کسب کرد).
3. مدیران سیما در حین ساخت سریال شوق پرواز از آن حمایت نکردند و بنا بر آنچه گفته آمد این سریال با مشقات عدیده ساخته شد. شبکه اول سیما در پایان مشارکت را پذیرفت و سهم خود را پرداخت کرد. این مسئله نشان می‌دهد که مدیران سیما نه تنها ارزیابی درستی از مخاطبان خود ندارند بلکه وظایف تلویزیون انقلاب اسلامی را نیز فراموش کرده‌اند.

با ساخت و پخش سریال شوق پرواز گویا که عرصۀ دیگری در سینما و تلویزیون جمهوری اسلامی گشوده شده است. امید است که این قبیل فیلم‌ها در اولویت نخست فیلمسازان و مسئولان ما قرار گیرد. هر ملت دیگری اگر این تعداد قهرمان داشت خیلی بیش از ما قدر آنها را می‌دانست.

*امیر اهوارکی