چیزهایی که می خوانیم، ما را به کجا می برند؟

[ARA.O.O]

وقتی به نویسنده‌ها و دیگر آدم‌های خلاق تاریخ که عمرشان به شکوفایی اینترنت قد نداده فکر می‌کنم، قلبم سراسر اندوه می‌شود.

زمانی شاهرخ مسکوب در یادداشت‌های روزانه‌اش نوشته بود:

«مشکل من: نه می‌توانم دنیا را عوض کنم، نه این را که هست بپذیرم.»

بله، روزگار دشواری بوده، نویسنده، برای رساندن یک متن کوتاه به مخاطب باید از هزارتوی سروکله‌زدن با سردبیر و ناشر و سانسور و هزار کوفت و زهرمار دیگر عبور می‌کرده؛ تا حتی سر آخر، در صورت انتشار متن، مشخص نشود که آیا حرفش به موقع و به اندازه به مخاطب رسیده یا نه. اما حالا فقط با یک کلیک می‌توانی بر فراز هزارتو پرواز کنی، و زیرکانه به سرنوشت ایکاروس دچار نشوی.

 

[ARA.O.O]

به خیال من، بسیاری از متفکران گذشته، اگر حالا زنده بودند، از کنار اینترنت به سادگی نمی‌گذشتند. آن‌ها از این قدرت بی‌سابقه‌ در راستای ترویج افکارشان برای ایجاد تغییراتی هر چند اندک اما مؤثر برای ارتقای خود و جهان اطرافشان بهره می‌بردند. نه اینکه عین آدم کم‌سوادی مثل «م م» بیایند توی برنامۀ تلویزیونی «خ» و از سرشکم‌سیری از «منحط‌ترین» دورۀ تاریخ جهان بگوید. نمونۀ آدم کم‌سواد سلبریتی شده‌ای که اصولاً غرق ابتذال رویدادهاست و خرد و بصیرت رصد کردن روندهای کلان و تاریخی را ندارد.

ماجرا از این قرار است که بهانه‌آوردن برای تنبلی از هر دورۀ دیگری از تاریخ دشوارتر شده. نماد کندذهن‌ترین آدم‌ها جماعتی هستند که آنلاین می‌شوند و روی خط، از کمبود امکانات و عدم فرصت رشد می‌گویند. آدم عملگرا و روشن را اینترنت فکسنی بس، تا بر خشم و جنون چیره شود.

 

[ARA.O.O]

محتوای تن‌پرورهای تنبل‌پرور

اگر یک چیز باشد که تمام بشر استعداد خلاقانۀ بی‌پایانی برای آن داشته باشد، کشف بهانه‌هایی برای تنبلی و رخوت است. به خاطر همین برخی از انواع محتوا میان عموم مردم فراگیرتر است. مثلاً به این فکر کرده‌اید که تماشای اخبار و ولگردی در اینستاگرام، از کتابخوانی محبوب‌تر است؟ یا اینکه چرا ما روزبه‌روز ابله‌تر و تنبل‌تر می‌شویم؟

باری، می‌خواهم از دسته‌بندی خودم برای خواندن و دیدن و شنیدن چیزها بگوییم.

انواع محتوا را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد.

 

[ARA.O.O]

دسته اول: محتوایی که تو را به رخوت و تنبلی دعوت می‌کند.

چنین محتوایی هر چقدر قدرتمندتر باشد، بهانه‌های بهتر و مستدل‌تری برای تنبلی و کم‌کاری در اختیار تو می‌گذارد. اخبار را به کلی می‌توان در این دسته قرار داد. این روزها بیش از همیشه روند محتوای جهان و به ویژه ایران، به سمت ترویج این نوع از محتوا حرکت می‌کند. ژورنالیست‌ها با هم زدن نگرانی‌های لزج روزانه اصلی‌ترین مروجان این دسته از مطالب هستند.

 

[ARA.O.O]

دسته دوم: محتوایی که تو به عملگرایی و کنش‌گری فرا می‌خواند.

بر خلاف تصور، فقط محتوای انگیزشی و مثبت‌نگر در این دسته قرار نمی‌گیرد. آراء و افکار بسیاری از فلاسفه و اندیشمندان بزرگ جهان را می‌توان جزو محتوای پیش‌برنده و محرک قلمداد کرد. در کل، دسته‌بندی مطالب مختلف در این دو دسته نسبی است، ممکن است محتوایی که برای من برانگیزاننده است برای شما ناامیدکننده باشد. مثلاً من گاهی اوقات با خواندن تلخ‌ترین نوشته‌ها، انگیزۀ دوچندانی می‌گیرم. نوشته‌هایی که با نشان دادن کاستی‌های همیشگی، مشوق انفعال نیستند. از تاریکی می‌گویند تا مسئولیت ما را به ما گوشزد کنند.

 

[ARA.O.O]

دستۀ اول مرکز کنترل بیرونی را تقویت می‌کند و دسته دوم با قدرت بخشیدن به مرکز کنترل درونی عامل پیشرفت و توسعه است.

فرق این دو، فرق بین نگاه سطحی و عمقی است؛ که از دل آن دو نوع انسان متفاوت بیرون می‌آید: اولی در سطح می‌ماند، نزدیک‌بین و گرفتار رویدادهای روز است، و خودش را مغلوب می‌داند.

دومی دوراندیش است اما به روندها فکر می‌کند. نقش و مسئولیت خودش را می‌پذیرد و برای ساختن آینده می‌کوشد. چنین فردی زندگی حال را نیز بهتر از همه تجربه می‌کند. در توصیف چنین شخصی، «آین راند» بهترین حرف را زده؛ یعنی قدرتمندین جمله قصاری که تاکنون خوانده‌ام:

​

 

[ARA.O.O]

تلاش برای آزادی

جملۀ جالبی هست که منتسب به آبراهام لینکلن است:

کسی که بسیار می‌خواند و می‌داند اما به هر دلیل وارد مبازه برای آزادی نمی‌شود، مانند فروشگاهی بزرگ است که در ورودی آن نوشته باشند: تعطیل است.

صدالبته که مبارزه برای آزادی به معنی پیروی گوسپندوار(!) از سلبریتی بی‌مایه‌ای نیست که بی‌سوادی مرگبارش در نیمچه پاراگرافی که می‌خواهد وایرال کند، نمایان است. تصور رایج بر این است که هر کسی نسبت به اخبار روز موضوع‌گیری تند و بی‌پروایی دارد آزاداندیش محسوب می‌شود. و دیگران ساکت و مزدور.

اما ابلهی که در توییتر و تلگرام در حال نالیدن و فحش دادن به اول و آخر دم و دستگاه است، نه تنها راه به جایی نمی‌برد که به خاطر کفران نعمت اینترنت شایستۀ سرزنش است.

 

[ARA.O.O]

پس چه کسی در مسیر ترویج آزادی حرکت موثری دارد؟

فکر کردن به جملۀ معروف «کتابخانه زرادخانۀ آزادی‌ست» در این مورد راهگشاست. مثلاً کسی که در ترویج فرهنگ مکتوب می‌کوشد، به مراتب گام‌های مؤثرتری بر‌می‌دارد تا کسی که با کمپین‌سازی‌های بیهوده، و بازیچۀ اخبار روز شدن، توهم آزاداندیشی را دامن می‌زند.

گودالِ باز فردای نامعلوم، با اشتراک‌گذاری نوشتۀ مغلوط فوتبالیست اینستاگرامی پر نمی‌شود. تلاشی هم اگر هست باید برای ترویج مطالعه و روحیۀ نقادانه باشد، و تفکر انتقادی جز با توسعۀ فرهنگ کتابخوانی پا نمی‌گیرد. بیایید در اینستاگرام به جای گذاشتن عکس چیزهایی که کوفت می‌کنیم، هر چند شده گامی کوچک برای تبلیغ بیشتر و بهتر خواندن برداریم.



این جستار را با سطرهای ابتدایی سخنرانی کارل پوپر در دانشگاه سنت گال به پایان می‌برم:

«آینده کاملاً باز است و به همۀ ما بستگی دارد. آینده در گرو کارهایی است که ما و شما و بسیاری از مردم، امروز، فردا و پس‌فردا به‌انجام می‌رسانیم. آنچه از ما سر می‌زند به نوبۀ خود به اندیشه‌ها، آرزوها، بیم‌ها و امیدهای ما، به نحوۀ تلقی ما از عالم، و نحوۀ ارزیابی ما از امکاناتی که در آینده موجود است، بستگی دارد. این نکته بدین معناست که مسولیت سنگینی بر دوش ما نهاده شده است.»

دو دهه پس از ایراد این سخنرانی، حالا اینترنت با ظرفیت و امکاناتی بی‌نظیر در اختیار ماست. به عنوان یکی از آیندگان، با این فرصت تاریخی چه می‌کنیم؟

ما آیندگانیم.