روان شناسی مفهوم خانواده

[هدیه زندگی]

خانواده

با خانواده (زیست‌شناسی) اشتباه نشود.
در جوامع انسانی، خانواده به گروهی از افراد گفته می‌شود که با یکدیگر از طریق هم‌خونی، تمایل سببی، یا مکان زندگی مشترک وابستگی دارند. خانواده در بیشتر جوامع، نهاد اصلی جامعه‌پذیری کودکان است. سازمان ملل متحد (۱۹۹۴) نیز در آمار جمعیتی خود، خانواده را چنین تعریف می‌کند:«خانواده یا خانوار به گروه دو یا چند نفره‌ای اطلاق می‌شود که با هم زندگی می‌کنند؛ درآمد مشترک برای غذا و دیگر ضروریات زندگی دارند و از طریق خون، فرزندخواندگی یا ازدواج، با هم نسبت دارند. در یک خانواده ممکن است یک یا چند خانواده زندگی کنند، تمام خانوارها، هم خانواده نیستند.» انسان شناسان به‌طور کلی نهاد خانواده را این‌طور طبقه‌بندی می‌کنند: مادرتباری (مادر و فرزندان او)، زناشویی (زن و شوهر، و فرزندان؛ که خانواده هسته‌ای نیز خوانده می‌شود)، و خانواده گسترده (consanguinal) یا هم‌خونی که در آن پدر و مادر و فرزندان با دیگران مثلاً خویشاوندان در مکان مشترکی زندگی می‌کنند. همچنین در برخی جوامع مفاهیم دیگری از خانواده وجود دارد که روابط سنتی خانواده را کنار گذاشته‌اند. خانواده به عنوان یک واحد اجتماعیِ جامعه پذیری، در جامعه‌شناسی خانواده مورد بررسی قرار می‌گیرد. تبارشناسی رشته‌ای است که دودمان‌های خانوادگی را در تاریخ مطالعه می‌کند. همچنین اقتصاد خانواده در علم اقتصاد بررسی می‌شود. اهداف خانواده و اقتضای تأسیس آن ایجاب می‌کند که بانیان آن یعنی زن و شوهر، در تحکیم و پایداری این بنا، نهایت سعی خود را بکنند و با همان انگیزه که بر تشکیل آن اقدام کردند، بر دوام آن اصرار ورزند تا وحدت و پویایی این نهاد تا پایان حفظ شود. در خانواده نقش‌های مختلفی وجود دارد که هر کدام با توجه به ویژگیشان توسط یک یا چند نفر از اعضای خانواده انجام می‌شوند. به عنوان مثال وظیفه امرار معاش خانواده بر عهده پدر خانواده می‌باشد. یکی از وظایف بسیار مهم در خانواده تربیت فرزند است که به عهده پدر و مادر می‌باشد; ولی به خاطر ارتباط بیشتر مادر با فرزند تأثیر بیشتر از طرف مادر بر فرزند صورت می‌پذیرد.



انواع خانواده
خانواده تک سرپرست
خانواده گسترده
خانواده هسته‌ای
خانواده بدون فرزند

 

[هدیه زندگی]

خانواده تک سرپرست

خانواده تک سرپرست به خانواده ای می‌گویند که زن یا مرد بدون همسر و به تنهایی از فرزند یا فرزندان نگهداری می‌کند. دلایل به وجود آمدن خانواده تک سرپرست می‌تواند طلاق یا مرگ همسر یا روابط خارج از ازدواج یا فرزند خواندگی باشد.


مجسمه یک مادر بیوه در معبد یاسوکونی که به تنهایی فرزندان خود را بزرگ می‌کند

 

[هدیه زندگی]

خانواده گسترده



خانواده گسترده خانواده ای است که اعضای آن بیش از دو نسل از افراد را در بر می گیرند


.

یک خانواده گسترده در اسپانیا

 

[هدیه زندگی]

خانواده بدون فرزند

خانواده بدون فرزند به زوجی گفته می‌شود که فرزند نداشته باشند. به انگلیسی به این زوج enINK گفته می‌شود که مخفف "Dual Income, No Kids" یعنی "خانواده دو نفره بدون فرزند" می‌باشد.
امروزه بسیاری از زوج‌ها ترجیح می‌دهند که دیرتر بچه دار شوند. در هلند از هر ۵ زوج، یک زوج بدون فرزند هستند.

خانواده بدون فرزند در ایران
بررسی‌های آماری نشان می‌دهد ۱۴ درصد خانواده‌های ایرانی بدون فرزند و ۱۹ درصد فقط دارای یک فرزند بوده‌اند. یعنی در مجموع، ۳۳ درصد به معنی یک سوم خانواده‌ها بدون فرزند یا حداکثر دارای یک فرزند هستند.

 

[هدیه زندگی]

در جوامع انسانی به پیوندهای ژنتیکی (خونی) یا سببی (از راه ازدواج بستگان دیگر)، یا بر اساس تعلق به گروهی خاص و قبول پایگاه اجتماعی خاص) خویشاوندی می‌گویند.



دسته‌ای از خویشاوندان (یک خانواده آمریکایی از تبار آلمانی/دانمارکی)

رابطهٔ خویشاوندی، رابطهٔ تنها زیستی یا بیولوژیکی نیست، بلکه بر اساس روابط اجتماعی و قوانین شرعی و عرفی تعریف و تعیین می‌شود. نمی‌توان گفت خویشاوندی مجموعه‌ای با ساختار مشخص و معین برای تمام فرهنگ‌هاست. روابط دیگری نیز به جز رابطه خونی برای خویشاوندی وجود دارد مانند خویشاوندی توتمی. از سوی دیگر، نمی‌توان خویشاوندی را به یک گروه صرف تقلیل داد. خویشاوندی مجموعهٔ پیچیده‌ای از روابط زیستی و اجتماعی ست.
خانواده، گروهی خویشاوند است. ازدواج یا اتحاد مدنی رسمی‌ساز پیوندهای خانوادگی است. خانواده هسته‌ای، خانواده‌ای است که در آن یک زوج متأهل با فرزندان خود یا کودکانی که به فرزندی پذیرفته‌اند زندگی می‌کنند. هر گاه خویشاوندانی غیر از یک زوج متأهل و فرزند آن‌ها در همان خانواده زندگی کرده، یا دارای روابط پیوسته و نزدیک با آن‌ها باشند، خانواده گسترده به‌وجود می‌آید. اگر هر یک از این افراد به صورت جدا از هم زندگی کنند، خانواده حساب نمی‌شود.

 

[هدیه زندگی]

نظام نام‌گذاری خویشاوندان در فارسی، بر پایهٔ «نظام توصیفی» است، که با زبان‌های عربی، چینی، ترکی و بلغاری مشترک است. در این نظام نام‌گذاری، هم مذکر/مؤنث بودن لحاظ شده‌است، هم تفاوت بین خویشاوندان پدری و مادری، و هم تفاوت بین نسل‌ها. در بیان رابطهٔ بین خویشاوندان، معمولاً کسرهٔ اضافهٔ بین دو کلمه حذف می‌شود؛ که آن را «فک اضافه» می‌نامند. برای نمونه به‌جای «پسرِ عمو» یا «زنِ دایی»، از «پسرْعمو» و «زنْ‌دایی» استفاده می‌شود.
خویشاوندان نَسَبی (خونی)
خویشاوندی نسبی عبارت است از خویشاوندی که از تولد یکی از دیگری حاصل شود یا دو نفر که از یک منشأ به وجود آمده باشند. خویشاوندی نسبی شامل موارد زیر می‌شود:
خویشاوندان درجه یک:والدین (مادر، پدر)، فرزند (پسر، دختر)، هم‌نیا (خواهر، برادر)
خویشاوندان درجه دو
خویشاوندان عمودی (تباری) که شامل: جد یا نیا که والدینِ والدین هستند. (پدربزرگ: پدرِ والدین، مادربزرگ: مادرِ پدر، مادرِ مادر)، فرجد (جد اعلی): والدین جد، والدین پدربزرگ یا مادربزرگ، جدِّ والدین، نوه (فرزندِ فرزند)، نواده یا نتیجه (فرزند نوه، نوهٔ فرزند)، نبیره: فرزند نتیجه، نتیجهٔ فرزند، نوهٔ نوه، ندیده (نبینه): فرزند نبیره، نوه نتیجه، نتیجهٔ نوه
برادر و خواهر والدین (عمو: برادرِ پدر، دایی: برادرِ مادر، عمه: خواهر پدر، خاله: خواهر مادر)
فرزندِ برادر/خواهر (برادرزاده: پسر برادر، دختر برادر، خواهرزاده: پسر خواهر، دختر خواهر)
فرزندِ برادرِ/خواهرِ والدین (عموزاده: پسرعمو، دخترعمو، عمه‌زاده: پسرعمه، دخترعمه، دایی‌زاده: پسردایی، دختردایی، خاله‌زاده: پسرخاله، دخترخاله)

 

[هدیه زندگی]

خویشان سببی (همسری)
خویشاوندی‌ای که ناشی از ازدواج باشد را سببی (یا همسری) می‌گویند.

خُسُر: پدرزن یا پدرشوهر
خَش: مادرزن یا مادرشوهر
پدرِ همسر: پدرزن، پدرشوهر (پدرشوی)
مادرِ همسر: مادرزن، مادرشوهر (مادرشوی)
داماد: شوهرِ دختر، شوهر خواهر
عروس: زنِ پسر، زن برادر
برادرِ/خواهرِ همسر (برادرزن، خواهرزن، برادرشوهر، خواهرشوهر)
همسر خواهر/برادرِ همسر (باجناغ/باجناغ/هم‌ریش: شوهر خواهرزن، جاری: زن برادرشوهر)
فرزند برادر/خواهر همسر
همسرِ شوهر: ناشی از چندهمسری (چندزنی و چند شوهری) یا طلاق - (هوو: هم‌شوی، زنِ دیگر شوهری که هم‌زمان بیش از یک زن دارد)
با توجه به توضیحات بالا از آنجایی که همسر سببی می باشد جز خویشاوندان درجه یک محسوب نمی شود.
خویشاوندان ناتنی
نامادری: زن‌پدر، زن‌بابا
ناپدری: شوهرِ [جدیدِ] مادر، شوهرننه
نافرزندی (فرزند همسر از ازدواج قبلی/دیگرش) شامل: ناپسری (پسر ناتنی، پسرِ همسر، پسرِ زن، پسرِ شوهر، ربیب) و نادختری (دختر ناتنی، دخترِ همسر، دخترِ زن، دخترِ شوهر، ربیبه)
فرزندِ ناپدری یا نامادری. شامل: نابرادری (برادر ناتنی؛ کسی که تنها از سوی پدر یا مادر برادر است، ناخواهری (خواهر ناتنی)، برادر پدری (برادر اَبی، برادر صُلبی: پسری که از یک پدر است و از یک مادر نیست)، برادر مادری (برادر اُمّی، برادر بَطنی: پسری که از یک مادر است و از یک پدر نیست). توضیح: خواهر یا برادری را که از یک پدر و مادر است، خواهر یا برادر تنی یا اَبَوینی (والدینی، پدری و مادری) گویند.
خویشاوندی شیری (رضاعی)
نوشتار اصلی: خویشاوندی رضاعی
خویشاوندی‌ای که از طریق رضاع (شیر دادن با رعایت جهات شرعی) حاصل می‌شود.

خویشاوندی از طریق فرزندخواندگی
پدرخوانده کسی است که فرزندی بیگانه را به سرپرستی پذیرفته‌است. برای رعایت محرمیت شرعی، این کار معمولاً با رضاع توسط یکی از خویشان نزدیک، یا متعه (صیغه محرمیت) با یکی از نزدیکان همراه می‌باشد.

 

[هدیه زندگی]

انتقاد از مفهوم خویشاوندی​

یکی از شدیدترین انتقادات به حوزهٔ مطالعات خویشاوندی داشتن نگاه قوم مداری و اروپا مداری و در نهایت تکامل گرایی به پدیدهٔ خویشاوندی است. منتقدین اظهار می دارند که خویشاوندی در قالب چنین نگاهی تنها ملاک خویشاوندی را رابطهٔ خونی می دانند، از این رو کلیهٔ روابطی چون روابط نسبی و سببی و خونی و برادری و خواهری، همگی در چارچوب رابطهٔ خونی در نظر گرفته شده‌است. در حالی که روابط دیگری نیز وجود دارد.روابطی نظیر:

• پیوند خویشاوندی توتمی: خویشاوندی توتمی یکی از انواع الگوهای روابط خویشاوندی است . بر اساس یافته‌های میدانی انسان شناسان، برخی جوامع که توتم دارند، توتم را جد مشترک خود قلمداد می‌کنند؛ بنابراین، چنین جوامعی یک نیای مشترک توتمی دارند. این نیای مشترک می‌تواند، حیوان یا گیاه باشد. داشتن جد مشترک، کلیهٔ اعضای گروه را با یکدیگر همخون می‌کند؛ به همین علت برخی جوامع برون همسر هستند.

 

[هدیه زندگی]

• فرزندخواندگی: در برخی فرهنگ‌های دیگر، فرزندخوانده، یعنی کسی که هیچ‌گونه پیوند خونی یا زیستی با پدر و مادر خود ندارد، به‌طور مشروط و حتی نامشروط و تمام و کمال وارد کادر روابط خویشاوندی رسمی و پذیرفته شده می‌شود. نتیجه این که، قوانین اجتماعی و عرفی و شرعی و مدنی در بسیاری از موارد بر قوانین زیستی و طبیعی خویشاوندی چیرگی پیدا می‌کنند.
• فرزندان حاصل از ازدواج میان دو زن: همچنین می‌توان از فرزندانی که حاصل ازدواج میان دو زن یا ازدواج میان زن با ارواح هستند، سخن گفت؛ چنین ازدواجی میان قبایل «نویر»ها در سودان وجود دارد، به هر حال بر طبق سنت‌های عرفی، حاصل چنین ازدواجی فرزندان پسری هستند، که از مزایای حقوق جامعه خود کاملاً برخوردارند.

بنابراین رابطهٔ خویشاوندی، رابطهٔ تنها زیستی یا بیولوژیکی نیست، بلکه بر اساس روابط اجتماعی و قوانین شرعی و عرفی تعریف و تعیین می‌شود. نتیجه آن که نمی‌توان گفت، خویشاوندی مجموعه‌ای با ساختار مشخص و معین برای تمام فرهنگ‌هاست. از سوی دیگر، نمی‌توان خویشاوندی را به یک گروه اجتماعی صرف تقلیل داد. خویشاوندی مجموعهٔ پیچیده‌ای از روابط زیستی و اجتماعی ست.

 

[هدیه زندگی]

نسبت‌های خانوادگی​

نسبت‌های خانوادگی به نسبت‌هایی گفته می‌شود که اقوام و خویشان برای نام بردن از هم استفاده می‌کنند.

نسبت‌های خانوادگی بر سه گونه‌اند.

• نسبت‌های قومی
• نسبت‌های خویشی
• نسبت‌های ناتنی.

​

نسبت‌های قومی​

نسبت‌های قومی، نسبت‌های خانوادگی‌ای هستند که بواسطهٔ زاد و ولد بوجود آمده‌اند. نسبت‌های قومی همیشگی هستند. نسبت‌های قومی به ترتیب نسل برای هر شخص عبارت است از:

​

سه نسل قبل​

پدر مادربزرگ (جد)، پدر پدربزرگ (پدرجد یا جد اعلاء یامادر مادربزرگ و مادر پدربزرگ (به مادربزرگ پدر، جده می‌گویند)

​

دو نسل قبل​

پدربزرگ پدری (جد)، پدربزرگ مادری (جد)، مادربزرگ پدری، مادربزرگ مادری

​

یک نسل قبل​

والدین شامل مادر و پدر، خاله، دایی، عمه، عمو

​

هم نسل​

خواهر، برادر، پسرخاله، دخترخاله، پسردایی، دختردایی، پسرعمه، دختر عمه، پسرعمو، دختر عمو

​

نسل بعد​

فرزند شامل دختر (فرزند) و پسر (فرزند)، برادرزاده، خواهرزاده

​

دو نسل بعد​

نوه

​

سه نسل بعد​

نواده = نتیجه

​

چهار نسل بعد​

نبیره

​

پنج نسل بعد​

ندیده

​

نسبت‌های خویشی​

نسبت‌های خویشی، نسبت‌های خانوادگی‌ای هستند که بواسطهٔ پیوند خویشاوندی (ازدواج) بوجود می‌آیند. نسبت‌های خویشی با از بین رفتن پیوند خویشاوندی از بین می‌روند.
نبست‌های خویشی هر شخص عبارت است از:
همسر شامل زن (همسر) و مرد (شوهر)
باجناغ و جاری
برادرزن، برادرشوهر، خواهرزن، خواهرشوهر
پدر زن، پدر شوهر، مادر زن، مادر شوهر
پدربزرگ شوهر، مادربزرگ شوهر، پدربزرگ زن، مادربزرگ زن
داماد و عروس
زن برادر و شوهر خواهر