معرفی گیاهان بیابانی ایران

[شاهزاده آبی مرداد]

ایران پر از مناطقی با آب و هوای خشک و بیابانی است. بر خلاف این موضوع که اکثر افراد تصور می کنند در بیان هیچ گیاهی رشد نمی کند اما در این نواحی ما شاهد پوشش گیاهی بیابانی ایران هستیم. بسیاری از گیاهان بیابانی ایران نه تنها از فرسایش و جابه جایی بیشتر خاک جلوگیری می کنند، بلکه بسیاری از آن ها خواص دارویی نیز دارند. هر راهنمای طبیعت گرد و هر فرد کنجکاوی که وارد طبیعت بیابانی ایران می شود، بهتر است که با نگاهی دقیق تر به اطراف خود نگاه کند و سفر خود را با داشتن این اطلاعات جذاب تر نماید. بسیاری از این گیاهان حتی در کل جهان خاص و منحصر به فرد بوده بعضی از آن ها تنها موجود در بیابان های ایران هستند.

گیاه اشنان​

گیاه اشنان که به آن نمک سود بیابان نیز گفته می شود، درختچه ای زیبا و پایا است که مقاومت بسیار بالایی نسبت به خشکی و شوری خاک دارد. این گیاه تا ارتفاع ۲ متر رشد می کند و حتی تقطر تنه اش به بیش از یک متر هم می رسد. این گیاه را در تمام نقاط بیابانی ایران به وفور پیدا خواهید کرد. برگ های آن دارای ساقه های بند بند و مفصل دار است که برگ های گوشتی باریک و تقریبا استوانه ای دارد. ارتفاع گیاه تا ۲ متر و قطر تنه آن به بیش از یک متر می رسد. بیشتر رشد گیاه در فصل های بهار و تابستان بوده و در پاییز گل و میوه می دهد. در زمستان نیز خشک می شود و به گونه ای به خواب زمستانی می رود. دلیل زنده ماندن این گیاه در طبیعت، داشتن ریشه عمودی آن است که تا اعماق پیش می رود تا به رطوبت و آب های زیرزمینی برسد. ریشه زمانی که به رطوبت می رسد، در جهت افقی رشد می کند. بسیاری از مردم محلی در سرتاسر کشورمان از این گیاه برای ساخت صابون استفاده می کنند. خاکستر اشنان در تهیه سود سوزآور، صنایع صابون سازی، شیشه سازی، کاغذ سازی، رنگرزی، کاشی و سرامیک، پالایش نفت و عکاسی کاربرد دارد و نیز به عنوان تثبیت کننده رنگ و ماده اولیه در تهیه داروهای شیمیایی استفاده می شود. همچنین از این گیاه به عنوان علوفه حیوانات اهلی استفاده می شود. اگر خاکستر آن را با پیه حیوانی مخلوط کنید، صابونی طبیعی خواهید داشت.

گیاه ارمک​

به این گیاه افدرای بیابانی نیز گفته می شود که در زمره خشکی پسندها محسوب می شود. نیاکان ما آن را گیاهی مقدس می دانند. ظاهر این گیاه به صورت درخچه ها و درختانی کوچک با شاخه هایی همیشه سبز و کشیده همانند نی هستند که گاهی ارتفاع آن ها به ۵ متر نیز می رسد. این گیاه بیابانی نیز در بهار رشد اصلی خود را داشته و می توانید گل های زرد و طلایی آن را در بهار تماشا کنید. در فصل تابستان این گل های زرد تبدیل به میوه های نارنجی ارمک می شود که در کنار رنگ سبز شاخه های زیبایی کویر و بیابان را دوچندان می نماید. گیاه ارمک از گیاهان بیابانی ایران است که بسیار در مقابل خشکی مقاوم بوده و ریشه ای بسیار عمیق دارند. متاسفانه این گیاه در مقابل شوری مقاومت کمی دارد. به همین دلیل آن را بیشتر بر روی کوه های شنی و تپه ها و یا در کنار مزارع کشاورزی در نقاط خشک کشورمان و در کل در مناطقی که شوری کم است مشاهده می کنید. برگ های این گیاه در اواسط تابستان می ریزند تا تعرق را کاهش دهند. مردمان روستا از این گیاه برای خوراک دام استفاده می کنند. از این گیاه نیز برای مصارف پزشکی و دارویی استفاده می شود. در این گیاه افدرین وجود دارد که برای رفع خستگی عالی است و محرک مغز و اعصاب است. افدرین همانند آدرنالین است. از دیگر خواص این گیاه، افزلیش دهنده فشار خون و آرام کننده حرکات روده است و نیز در تسکین درد و معالجه رماتیسم مفید است.

گیاه کلبیت​

این گیاه از گیاهان شن دوست است که در مناطق شنی و ریگی همانند تپه های ماسه ای، چاله ریگ ها، بستر کوچه ریگ ها و حتی شن های روان رشد می کند. از خصوصیات جالب و منحصر به فرد این گیاه توانایی استقرار آن در خاک های ضعیف و فقیر بوده و معمولا دسته های این گیاه را در کنار یکدیگر و در یک پوشش گیاهی با هم مشاهده خواهید کرد. گیاه کلبیت را می توانید در کنار گیاهانی همانند اسکنبیل، دم گاوی، خارسوف و نترونسی ببینید. گیاه کلبیت گونه ای از گیاه جگن است که در سرتاسر ایران می توانید آن را مشاهده کنید. برگ های باریک و کشیده سبز رنگ این گیاه به صورت متراکم در کنار یکدیگر روییده اند. ساقه گل آن از میان برگ ها تا ارتفاع ۳۰ تا ۶۰ سانتی متر بالاتر می آید. در نهایت بذر های گیاه با باد جا به جا می شود. اگر متوسط بارندگی سالانه در فصل های زمستان و بهار مناسب باشد این گیاه به راحتی در میان شن ها رشد کرده و به بستر خاک کمک می کند. ریشه های فراوان و پراکنده این گیاه خاک را تثبیت کرده حتی رویش آن به صورت ریزوم های عمودی بر روی ریشه های افقی صورت می گیرد. در بیابان های آران و بیدگل و دیگر مناطق به راحتی می توانید این گیاه را ببینید.

گیاه نسی​

از جمله گیاهان بیابانی ایران است که در نقاط استپی بیابان ها و شنزارها رشد می کند. مردمان روستا از آن به عنوان خوراک دام هایشان استفاده می کنند. در تمام بیابان های لوت تا شمال دشت کویر، مسیرهای مستعد سیل و شنزارهای ریگی و در خاک های سبک شنی، لومی، گچ دار و هاک های آهکی به راحتی رشد می کند. در نتیجه استقامت بسیار بالایی دارد و برای جلوگیری از رشد بیابان بسیار مهم است. این گیاه عموما به همراه دیگر گیاهان بیابانی همانند درمنه دشتی، نتر، قیچ و ریش بز دیده می شود.

گیاه قره داغ​

در اواخر فروردین اگر وارد بیابان ها شوید، با منظره ای پر گل روبرو می شوید. در میان گیاهان بیابانی ایران گیاهی رشد می کند که گل های سفیدی داشته و میوه آن قهوه ای مایل به مشکی است. میوه گیاه قره داغ را در اواخر خرداد ماه می توانید ببینید. پراکنش این گیاه نه تها در ایران بلکه در کشورهای اطراف نیز بوده و در ایران در استان های بلوچستان تا خراسان وجود دارد. در شوره زارهای بیابانی می توانید درخچه ای خوابیده و خمیده بر روی زمین به شگل کپه ای را ببینید که برگ هایی گوشتی اما با نوکی تیز دارند. این گیاه در خاک های گچی و آهکی با محدودیت زهکشی رشد می کند و بسیار مقاوم است.

گیاه ریش بز​

شاید این گیاه درخچه ای را در میان گیاهان بیابانی ایران بتوانید از ارتفاع یک و نیم متری آن تشخیص دهید. این گیاه ساقه ای برگ های بسیار کوچک و فلسی دارد. گل های آن که در اردیبهشت ماه می رویند، زرد رنگ و معطر بوده و آن را نزدیکی گیاهی همانند قره داغ خواهید دید. این گیاه در خاک هایی که گچ دار هستند بسیار خوب رشد کرده و سیستم ریشه ای بسیار فعالی دارد. این گیاه در استان های خراسان بزرگ، سمنان، قم، البرز، دشت کویر، حوضه بیابان های ایران و سیستان و بلوچستان می روید.

گل جالیز​

اما می توان زیباترین و متفاوت ترین گیاهان بیابانی ایران را گل جالیز دانست که سرده ای از گیاهان گلدار است. حدود ۱۵۰ گونه از این گیاه در دنیا شناسایی شده است که تنها ۳۶ گونه از آن در ایران یافت می شود. این گل جزو گل ها و گیاهان بیابانی ایران است که بسیار شبیه به گل سنبل اما به رنگ زرد تا ارغونی است. ریشه انگلی آن برای محصولات کشاورزی بسیار مخرب است. چرا که این گیاه انگلی از ریشه گیاه میزبان تغذیه می کند. اگر چه این گیاه جزو گیاهان مضر و مخرب برای دیگر گیاهان بیابانی ایران است اما اگر گل های بسیار زیبایی دارد. برای از بین بردن بذر و انگل این گیاه در میان باغات و مزارع کارهای بسیاری انجام می شود. با این وجود این گیاه تنها در مزارع دیده نمی شود. می توانید آن را در بیابان های ایران همانند آران و بیدگل و مرنجاب نیز ببینید. مدت عمر این گیاه یک ساله بوده و پس از آن می میرد اما بذر آن تا سال های طولانی می تواند باقی بماند. ارتفاع گل آن نیز بین ۱۵ تا ۴۵ سانتی متر رشد کرده و به دلیل اینکه برگ و قدرت فتوسنتز ندارد، تمام مواد مغذی خود را از گیاه میزبان می گیرد. بنابراین زمانی به گل دهی می رسد که کاملا گیاه میزبان را نابود کرده و از بین برده است.

گل شوره زار​

همانطور که از نام این گیاه معلوم است این گشاه نیز در شوره زار ها می روید. گیاهی یک ساله با بندهای نمدی و گوشتدار است که در اطراف دامنه های گنبدهای نمکی و بر روی خام های نسبتا شور و غیر قلیایی می روید. ایم گیاه نیز در مسیر بیابان های سیل خیز و در نواحی مرکزی و حتی مناطق شوره زار غرب کشورمان می روید. تحمل این گیاه در مقابل کم آبی و خشکی همانند دیگر گیاهان بیابانی ایران بسیار بالاست.