دانستنی معرفی رشته زیست شناسی جانوری

[Miss Nili]

رشته زیست شناسی جانوری یا جانورشناسی یکی از شاخه‌های زیست شناسی است که در مورد نحوه زندگی، عملکرد و تولید مثل جانوران مطالعه می‌کند. کلمه «جانورشناسی» (Zoology) از لغت یونانی (Zoin) به معنای حیوانات و کلمه (Logos) به معنی مطالعه کردن و شناختن، تشکیل شده است.

زیست شناسی جانوری تمام جنبه‌های علمی در مورد شناخت جانوران مانند رشد و تکامل جنین‌های جانوری، روندهای تکاملی، رفتار، توزیع اکولوژیکی و طبقه‌بندی و تاکسونومی جانوران را در بر می‌گیرد. جانورشناسی خود به بخش‌های مختلفی تقسیم می‌شود، چرا که راه‌ها و روش‌های متنوعی برای مطالعه جانوران وجود دارند. علاوه بر این، زیست شناسی جانوری براساس نوع جانوری که مورد مطالعه قرار می‌دهد نیز در شاخه‌های مختلفی طبقه‌بندی می‌شود.

تاریخچه رشته زیست شناسی جانوری​

از دیرباز، بشر برای شناخت جانوران و حیوانات مختلف به مطالعه بر روی زندگی آن‌ها علاقمند بود. فیلسوف برجسته یونان باستان، «ارسطو» (Aristotle) مشاهدات خود در مورد مطالعه بر جانوران مختلف را در قالب کتاب‌هایی یادداشت می‌کرد و همین نوشته‌ها بعدها الهام بخش و راهنمای بسیاری از دانشمندان در این زمینه قرار گرفت.

دانشگاه‌های زیادی در قرن شانزدهم و اواسط قرن هفدهم تاسیس شدند که تنها بر مطالعات جانورشناسی تمرکز داشته و دانشجویان در رشته زیست شناسی جانوری و جانورشناسی در این دانشگاه‌ها تحصیل می‌کردند.

در قرن نوزدهم میلادی، میکروسکوپ یکی از رایج‌ترین ابزارها در تحقیقات زیستی به شمار می‌آمد و حوزه‌ای تازه برای شناخت موجودات زنده را در دنیای زیست شناسی به وجود آورده بود. با وجود میکروسکوپ‌ها سلول‌های جانوری قابل مطالعه و مشاهده شدند.

دومین انقلابی که در جانورشناسی اتفاق افتاد زمانی بود که طبیعت شناس انگلیسی «چارلز داروین» (Charles Darwin) تئوری تکامل جانوران با اثر «انتخاب طبیعی» (Natural Selection) را مطرح کرد. این تئوری تحول بزرگی در جانورشناسی و تاکسونومی به وجود آورد. پس از آن در سال ۱۹۲۰ با شروع مطالعاتی در مورد شناخت ماده ژنتیکی و کشف DNA و ساختار آن در سال ۱۹۵۳ توسط دو دانشمند انگلیسی به نام «جیمز واتسون» (James Dewey Watson) و «فرانسیس کریک» (Francis Harry Compton Crick)، دریچه جدیدی برای تحقیقات و مطالعات در مورد جهان طبیعت و ارتباطات تکاملی بین حیوانات به وجود آمد.

تصویر ۱: چارلز داروین ابداع کننده نظریه انتخاب طبیعی و تکامل جانداران

شاخه‌های جانورشناسی​

زیست شناسی جانوری، زمینه‌های مطالعاتی بسیار گسترده‌ای دارد که در ادامه به بررسی برخی از آ‌ن‌ها می‌پردازیم.

جغرافیای حیوانی​

جغرافیای جانوری (Zoography) که به آن جانورشناسی توصیفی نیز می‌گویند، شاخه‌ای از جانورشناسی است که به مطالعه جانوران و زیستگاه‌های آن‌ها می‌پردازد. در جغرافیای جانوری بر گستره جغرافیایی که جمعیت‌های به خصوصی از جانوران در آن حضور دارند و زندگی می‌کنند و تاثیر آن‌ها بر محیط و اکوسیستم و همچنین دلایل توزیع گونه‌های مختلف جانوری در نواحی جغرافیایی متفاوت مورد بررسی قرار می‌گیرد.

آناتومی مقایسه‌ای​

«آناتومی مقایسه‌ای» (Comparative Anatomy) به مطالعه شباهت‌ها و تفاوت‌ها در آناتومی انواع گونه‌های متفاوت جانوری می‌پردازد. خانواده‌های مشابه و نزدیک به هم مانند پستانداران دارای استخوان‌های مشابه و مشترکی هستند، اگرچه ممکن است این استخوان‌ها در گونه‌های مختلف پستانداران به شدت از نظر شکل و ظاهر تغییر کرده باشند.

به عنوان مثال، استخوان بال در حالت کلی بسیار بلند است، این استخوان‌های باریک مشابه یا همولوگ استخوان‌های انگشتان در انسان به شمار می‌آیند. مطالعه ساختارهای آناتومیکی مشابه در ارگانیسم‌هایی که از نظر تکاملی با یکدیگر مرتبط هستند، شواهدی را برای وجود اجداد مشترک در روند تکاملی آن‌ها در اختیار محققان قرار داده است. این روابط تکاملی توسط تحقیقات و پژوهش‌های ژنتیکی نیز مورد تایید قرار گرفته است. آناتومی مقایسه‌ای امروزه نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد، به خصوص در باستان شناسی و مطالعه فسیل‌ها از این شاخه جانوری شناسی استفاده می‌شود.

تصویر ۲: جانورشناسی مقایسه‌ای؛ در این علم به بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌های بین گونه‌های جانوری پرداخته می‌شود. در این تصویر استخوان بال در چندین گونه مختلف با یکدیگر مقایسه شده است.

فیزیولوژی جانوری​

«فیزیولوژی جانوری» (Animal physiology) شاخه‌ای از جانورشناسی است که مطالعه فرایندهای مختلف بدن جانوران و آنچه در بدن آن‌ها اتفاق می‌افتد تا «هومئوستازی» (Homeostasis) جانوران را حفظ کرده و به بقای آن‌ها کمک می‌کند را در بر می‌گیرد.

هومئوستازی یا هم ایستایی، به عنوان توانایی بدن برای حفظ تعادل و شرایط پایدار آن حتی با تغییر شرایط محیطی تعریف می‌شود. به عنوان یک مثال از هومئوستازی بدن، می‌توان به حفظ و تنظیم دمای بدن پستانداران اشاره کرد. دمای طبیعی بدن انسان در حدود ۳۷ درجه سانتی‌گراد در نظر گرفته می‌شوند، این دما حتی زمانی که دمای محیط بیرون بدن بسیار سردتر است نیز تقریبا ثابت می‌ماند.

فیزیولوژی جانوری شامل مطالعه فرایندهایی مانند تنظیم دما، فشار خون و جریان خون و همچنین میزان و زمان آزادسازی هورمون‌های بدن است.

رفتار شناسی جانوری​

رفتارشناسی جانوری (Ethology)، تمام مطالعاتی که رفتار حیوانات در آن‌ها مورد بررسی قرار دارند را در بر می‌گیرد که معمولاً این مطالعات رفتاری بیشتر در محیط طبیعی که جانوران حضور دارند، انجام شود و اغلب رفتار‌های که جانوران در محیط آزمایشگاهی از خود نشان می‌دهند نسبت به محیط طبیعی از اهمیت کمتری برخوردار است.

علم رفتار شناسی جانوری در کار داروین ریشه دارد، اما این علم از دهه 1930 به عنوان یک رشته مستقل شناخته شده است. رفتار شناسی جانوری شامل مطالعه یادگیری حیوانات، توانایی شناختی، ارتباطات و رفتارهای ج×ن×س×ی آن‌ها است و با زیست شناسی و زیست شناسی تکاملی ارتباط نزدیکی دارد. اصول پژوهش‌های رفتار شناسی جانوری در آموزش حیوانات مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بوم شناسی رفتاری​

بوم شناسی رفتاری یا اکولوژی رفتاری علمی است که از رفتار شناسی جانوری مشتق می‌شود. این علم شامل مطالعه‌ای از تکامل است که به عنوان پایه‌ای برای رفتار حیوانات به دلیل فشارهای زیست محیطی در نظر گرفته می‌شود. این فشارها در بر دارنده محدودیت‌هایی بر جانوران توسط محیط زیست آن‌ها هستند.

ارگانیسم‌هایی که دارای ویژگی‌ها و صفاتی سازگار و متناسب با محیط زیست خود هستند، احتمال زنده ماندن و تولید مثل بیشتری دارند نسبت به سایر جانوران که فاقد سازگاری با محیط هستند.

هنگامی که نسبت جانوران دارای صفات مناسب برای محیط در مدت زمان طولانی افزایش می‌یابد، ممکن است تکامل رخ دهد. اکولوژیست‌های رفتاری، رقابت حیوانات را برای منابعی مانند غذا، زیستگاه، پیدا کردن جفت و افزایش موفقیت تولید مثلی را مورد مطالعه قرار می‌دهند.

گروه‌بندی جانوران​

براساس نوع حیوان مورد مطالعه، جانورشناسی نیز به زیر گروه‌های متفاوتی تقسیم می‌شود. به عنوان مثال، تمایزی کلی بین جانورشناسی بی‌مهرگان و جانورشناسی مهره‌داران ایجاد شده است. همچنین برای هر نوع از حیواناتی که مورد مطالعه قرار می‌گیرند، بسیاری از اصطلاحات ویژه و اختصاصی وجود دارد. برخی از نمونه‌های عناوین مطالعات گروه‌های جانوری شامل موارد زیر هستند:

• پستاندار شناسی (Mammalogy): این بخش از جانور شناسی به مطالعه زندگی پستانداران می‌پردازد. یکی از بخش‌های مهم پستاندار شناسی، «نخستی شناسی» (primatology) به شمار می‌آید که در مورد نحوه زندگی و رفتارهای مختلف پریمات‌ها یا نخستی‌ها مطالعه می‌کند.
• پرنده شناسی (Ornithology): شاخه‌ای از جانوری شناسی که به مطالعه زندگی پرندگان می‌پردازد را پرنده شناسی می‌گویند.
• خزنده شناسی (Herpetology): بخشی از جانور شناسی که زندگی خزندگان یا دوزیستانی مانند قورباغه و تمساح‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد را خزنده شناسی می‌گویند.
• آبزی شناسی (Ichthyology): علمی که به مطالعه زندگی تمام جانوران دریایی مانند ماهی‌ها، میگو‌ها و.. می‌پردازد، آبزی شناسی نام دارد.
• حشره شناسی (Entomology): به مطالعه بر روی زندگی انواع مختلف حشرات، حشره شناسی گفته می‌شود. به دلیل وجود تنوع بسیار بالایی که در حشرات وجود دارد، حشره شناسی خود در قالب گروه‌های متعددی مورد مطالعه قرار می گیرد. برخی از زیر شاخه‌های حشره شناسی شامل «پروانه شناسی» (Lepidopterology) بر زندگی پروانه‌ها و بیدها تمرکز دارد، «مورشناسی» (Myrmecology) که زندگی و رفتارهای مختلف مورچه‌ها را بررسی می‌کند و «سوسک شناسی» (Coleopterology) که بر روی نحوه حیات قاب بالان یا سوسک‌ها تمرکز دارد.

تصویر ۴: اکوسیستم‌های مرجانی محلی برای زندگی برخی از جانداران دریایی است
در تصویر بالا صخره مرجانی نشان داده شده است. در صخره‌های مرجانی می‌توان تنوع زیستی بسیاری را مشاهده کرد. بسیاری از ماهی‌ها و سایر جانوران دریایی در مرجان‌ها زندگی می‌کنند، این در حالی است که مرجان‌ها با این که برای برخی از جانوران به عنوان زیستگاه به شمار می‌آیند، خود نیز در گروه جانوران قرار می‌گیرند.

بازار کار رشته زیست شناسی جانوری چگونه است؟​

بسیاری از افراد شیفته حیوانات هستند، بنابراین جانورشناسی می‌تواند زمینه‌ای نسبتاً رقابتی باشد. با این حال، در بخش جانورشناسی انواع مختلفی از مشاغل وجود دارد. بسیاری از جانورشناسان محققانی هستند که حیوانات را در محیط آزمایشگاه و یا در مزرعه مورد مطالعه قرار می‌دهند.

برای مدیریت یک آزمایشگاه تحقیقاتی زیست شناسی جانوری، داشتن مدرک دکتری در این رشته لازم است. از دیگر مشاغل برای فارغ التحصیلان این رشته می‌توان به کار در سازمان حفاظت از محیط زیست و برنامه‌ریزی و ارائه طرح‌هایی در جهت حفاظت از گونه‌های مختلف جانوری و ارتقا کیفیت زندگی جانوران در زیستگاه‌های طبیعی اشاره کرد. یک جانورشناس با مطالعه بر گونه‌های در معرض خطر انقراض، می‌تواند با ایجاد راه حل‌های حفاظتی و باروری‌های کنترل شده از انقراض گونه‌های جانوری جلوگیری کند.

تصویر ۵: خرس‌های پاندا از گونه‌های در حال انقراض بودند که توسط جانورشناسان و دامپزشکان مورد حفاظت قرار گرفتند.
از جمله سایر مشاغلی که می‌توان با تحصیل در رشته زیست شناسی جانوری به آن دست یافت، کار در باغ وحش‌‌ها و محل نگهداری حیوانات مختلف است، یک متخصص جانوری شناسی در باغ وحش‌ها می‌تواند به عنوان مربی حیوانات مشغول به کار شود یا به عنوان محقق بر رفتار و نحوه زندگی، رشد و تولید مثل آن‌ها مطالعه کند.

تحصیل در رشته زیست شناسی جانوری به چه صورت است؟​

رشته زیست شناسی جانوری در ایران یکی از گرایش‌های مهم رشته زیست شناسی به شمار می‌آید که از مقطع کارشناسی دانشجو می‌پذیرد.

در مقاطع بالاتر این رشته، گرایش‌های مختلفی برای زیست شناسی جانوری در نظر گرفته می‌شود که در ادامه به معرفی این گرایش‌ها می‌پردازیم:

• فیزیولوژی جانوری: یکی از گرایش‌های محبوب رشته زیست شناسی جانوری به شمار می‌آید که دانشجو در آن به مطالعه نحوه زندگی، تغذیه، متابولیسم و عملکردهای بدنی اندام‌های مختلف جانوران می‌پردازد.
• بیوسیستماتیک جانوری: این گرایش از رشته زیست شناسی جانوری بر طبقه‌بندی و تاکسونومی یا نام‌گذاری گروه‌های متعدد جانوری می‌پردازد. در بیوسیستماتیک جانوری تنوع زیستی جانوری و روابط تکاملی و خویشاوندی آن‌ها در طول دوره‌های تکاملی مورد بحث قرار می‌گیرد.
• زیست شناسی سلولی تکوینی: این گرایش از رشته زیست شناسی جانوری، مطالعه روند تکوین جانوران از هنگام لقاح و تولد تا زمان تولید مثل و مرگ را در بر می‌گیرد. زیست شناسی سلولی تکوینی، یکی از گرایش‌های نوپا علم زیست شناسی به شمار می‌آید که در پیشرفت شاخه‌های مختلف بیولوژی مانند زیست شناسی سلولی، ژنتیک، کالبد شناسی، جنین شناسی، فیزیولوژی، فرایندهای تولید مثلی، سرطان شناسی و غیره بسیار موثر موقع شده است.
• بافت شناسی و جنین شناسی: دانشجویان این رشته به صورت تخصصی به مطالعه روند تشکیل، رشد و تکامل جنین و بافت‌های مختلف بدن انواع جانوران می‌پردازند.