شعر شرح و تفسیر حکایت‌ها و اشعار گلستان سعدی

[خآنومِاَلف؛]

شرح و تفسیر شعر آغازین

بنام خدایی که جان آفرید -- سخن گفتن اندر زبان آفرید

به نام خدایی که زندگی بخشید و قدرت سخن گفتن را به ما داد

خداوند بخشنده دستگیر -- کریم خطا بخش پوزش پذیر

خدایی که همیشه با ماست و یاری رسان است و بخشنده و توبه پذیر است.

پرستار امرش همه چیز و کس -- بنی آدم و مرغ و مور و مگس

تحت فرمان او است همه چیز و همه کس مثل انسان و پرنده و مورچه و مگس

یکی را به سر برنهد تاج بخت -- یکی را به خاک اندر آرد زتخت

یکی را خوش بختی دهد و دیگری را از خوشبختی کنار گذارد

گلستان کند آتشی برخلیل -- گروهی برآتش برد زآب نیل

آتش را برای خلیل {ع} تبدیل به گلستان کرد و کسانی را هم در زیر آب نیل فرو برد

به درگاه لطف و بزرگیش بر -- بزرگان نهاده بزرگی ز سر

در نزد او تمام بزرگان کوچک و ناتوان هستند

جهان متفق بر الهیتش -- فرومانده از کنه ماهیتش

جهان متفق هستند بر خدایی او و دنیا ناتوان مانده از یافتن ذات او

بشر ماورای جلالش نیافت -- بصر منتهای جمالش نیافت

انسان همچو او نیابد دیدگان ناتوان در یافتن انتهای جمال او

تامل در آیینه دل کنی -- صفایی به تدریج حاصل کنی

اگر قلبا به خودت فکر کنی و خودت را خوبی بشناسی و در ویژگی های خود بیندیشی کم کم میتوانی وجودت را با صفا کنی
چون خودشناسی مقدمه ی خداشناسی است

محال است که سعدی راه صفا -- توان رفت جز بر پی مصطفی

محال است ای سعدی که راهی راست را بروی جز راه راست و حق حضرت محمد (ص)

 

[خآنومِاَلف؛]

باب اول، حکایت اول، در سیرت پادشاهان


شنیدم که به کشتن اسیری اشارت کرد.
بیچاره در حالت نومیدی به زبانی که داشت مَلک را دشنام دادن گرفت و سَقَط گفتن
که گفته اند: هر که دست از جان بشوید
هرچه در دل دارد بگوید.

(در یکى از جنگها، عده اى را اسیر کردند و نزد شاه آوردند. شاه فرمان داد تا یکى از اسیران را اعدام کنند. اسیر که از زندگى ناامید شده بود، خشمگین شد و شاه را مورد سرزنش و دشنام خود قرار داد که گفته اند: ((هر که دست از جان بشوید، هر چه در دل دارد بگوید.))

اذا یَئِسَ الانسانُ طالَ لسانُهُ
کَسِنَّورِ مغلوبٍ یَصولُ علی الکلبِ

وقت ضرورت چو نماند گریز
دست بگیرد سر شمشیر تیز

معنی بیت وقت ضرورت چو نماند گریز
در هنگام سختی و اضطرار که راه فرار و چاره ای وجود ندارد، فرد ممکن است حتی تیزی شمشیر و جراحت اندک را به جان بخرد و آن را با دست خود بگیرد. این بیت به این نکته اشاره دارد که در بزنگاه های مهم فرد برای نجات خود حاضر به انجام هر کاری است.


مَلک پرسید که چه می گوید؟! یکی از وزرای نیک محضر گفت: ای خداوند جهان همی گوید: والکاظمینَ الغیظَ والعافینَ عنِ الناسِ
. ملک را رحمت در دل آمد و از سر خون او گذشت.


وزیر دیگرکه ضد او(وزیر) بودگفت: ابنای جنس
ما رانشاید
در حضرت پادشاهان جز براستی سخن گفتن. این ملک را دشنام داد و سقط گفت. ملک روی از این سخن درهم کشید و گفت: مرا آن دروغ پسندیده تر آمد از این راست که تو گفتی که روی آن در مصلحتی بود و بنای این بر خُبثی
و خردمندان گفته اند: دروغی مصلحت آمیز به از راستی فتنه انگیز.
(شاه از وزیران حاضر پرسید: ((این اسیر چه مى گوید؟))

یکى از وزیران پاکنهاد گفت : اى آیه را مى خواند:

((والکاظمین الغیظ و العافین عن الناس ))

((پرهیزکاران آنان هستند که هنگام خشم ، خشم هود را فرو برند و لغزش ‍ مردم را عفو کنند و آنها را ببخشند.))

(آل عمران / 134)

شاه با شنیدن این آیه ، به آن اسیر رحم کرد و او را بخشید، ولى یکى از وزیرانى که مخالف او بود (و سرشتى ناپاک داشت ) نزد شاه گفت : ((نباید دولتمردانى چون ما نزد سخن دروغ بگویند. آن اسیر به شاه دشنام داد و او را به باد سرزنش و بدگویى گرفت .

شاه از سخن آن وزیر زشت خوى خشمگین شد و گفت : دروغ آن وزیر براى من پسندیده تر از راستگویى تو بود، زیرا دروغ او از روى مصلحت بود، و تو از باطن پلیدت برخاست . چنان‌که خردمندان گفته اند: ((دروغ مصلحت آمیز به ز راست فتنه انگیز)