ایرما
رمانیکی پایبند
مقامدار آزمایشی
ناظر
- نام هنری
- مسیحا
- آزمایشی
- ناظر+رمانیکیخوان
- مدیر
- تالار دین و مذهب
- شناسه کاربر
- 5244
- تاریخ ثبتنام
- 2023-05-28
- آخرین بازدید
- موضوعات
- 124
- نوشتهها
- 246
- پسندها
- 475
- امتیازها
- 318
- محل سکونت
- سرزمین هیچکسان
تصوف و آیین هندو
مشابهتهایی بین عقاید و اعمال صوفیه با پیروان آیین هندو وجود دارد؛ این امر، اهل تحقیق را وادار کرده است تا درباره تأثیر متقابل آیین هندو و تصوف هندی به تحقیق و پژوهش بپردازند.
۱.۱ - نمونههایی از تشابهات:
محققان میان عقاید و اعمال صوفیه با پیروان آیین هندو مشابهتهایی یافتهاند؛ از جمله، اشتغال به مراقبه و تفکر ، خدمت به پیر ، روزه گرفتن، ذکر و تساهل در باره پیروان مذاهب و ادیان و شفقت به خلق. [۱]
۱.۲ - نظر ابوریحان بیرونی:
ابوریحان بیرونی در تحقیق ما للهند [۲] برخی ریاضتهای صوفیه را که در جهت اشتغال به حق و ضبط نفس انجام میدهند و همچنین اقوالی را که در باره اتحاد دارند، مشابه با تعالیم پاتَنْجَلی دانسته است.
۱.۳ - گیاهخواری برخی متصوفه:
برخی، گیاهخواریِ عدهای از متصوفه هند ، نظیر حمیدالدین ناگوری (متوفی ۶۷۳)، را به تماس با زهاد هندو نسبت داده و آرای عبدالقدوس گنگوهی را نیز متأثر از نات یوگیها (ریاضتکشان هندو) دانستهاند.
۱.۴ - متأثر شدن غوثیه:
گفتهاند که بنیانگذار غوثیه (شاخهای از شطاریه)، برخی اعمال این شاخه را از مکتب یوگا گرفته است.
۱.۵ - سلسله ریشی:
همچنین گفتهاند که ترکیب اعتقادات صوفیه با آرای یک کشمیری شیواپرست به نام لالا یوگیش واری به تأسیس سلسلهای مشهور به ریشی انجامید.
مؤسس این سلسله ، نورالدین ریشی (متوفی ۸۴۲) بود.
تعالیم وی را در اشعار کشمیریاش با اشعار لالا اشت
۲.۱ - جلب توجه صوفیان به هندو
ترجمه برخی کتابهای دینی و حِکْمی هندوها توجه صوفیان را به خود جلب کرد.
۲.۲ - برخی از ترجمهها
فیضی (متوفی ۱۰۰۴)، شاعر و حکیم دربار اکبرشاه، مهابهاراتا را از سنسکریت به فارسی ترجمه کرد.
داراشکوه نیز قسمتی از اوپانیشادها را از سنسکریت به فارسی ترجمه کرد.
او در رساله فارسی مجمعالبحرین توافق عقاید هندوها را با آرای صوفیه نشان داده است.
جوک باشِست و چند کتاب دیگر هندوها نیز به دستیاری و تشویق داراشکوه به فارسی ترجمه شد. [۳]
تأثیر جوک باشست چنان بود که میرابوالقاسم فندرسکی (متوفی ۱۰۵۰)، حکیم و عارف عصر صفوی ، بر آن تعلیقه نوشت و منتخبی از آن فراهم آورد. [۴]
۳ - دوره اثرپذیری تصوف از هندو:
به اعتقاد برخی محققان، تأثیر آیین هندو بر تصوف اسلامی ، نه در دوران اولیه شکلگیری تصوف ، بلکه در دوران متأخر صورت گرفته است.
۴ - تأثیر تصوف بر آیینهای هندی:
تصوف اسلامی نیز بر آیینهای شبه قاره هند تأثیر گذاشته، از جمله آثار و خدمات صوفیه در شبه قاره، گسترش اسلام بوده است.
۴.۱ - گسترش اسلام:
به عقیده اغلب پژوهشگران، هرچند مسلمانان در حدود ۹۲ـ۹۴ سند را گرفتند و در زمان سلطان محمود غزنوی (۳۸۹ـ۴۲۱) مناطقی از هند را فتح کردند، اما صوفیه یکی از عوامل مهم تبلیغ اسلام در آنجا بودهاند. [۵]
۴.۱.۱ - عوامل تأثیر:
محبوبیت مشایخ صوفیه در بین مردم، برگزاری مجالس وعظ و سماع به زبان فارسی و زبانهای محلی هند و اعتقاد به برابری همه انسانها، اسباب موفقیت صوفیه در این امر بوده است.
فعالیتهای مشایخ چشتیه و نقشبندیه و شطاریه در تبلیغ اسلام میان هندوان و اقوام مالزی بسیار بود.
مواعظ ساده مشایخ، بخصوص در باره محبت به خداوند و دوست داشتن همسایه ، سبب جذب هندوان، خصوصاً جذب افرادی از طبقه پایین و حتی افراد بیطبقه هند ( نجسها )، شد. [۶][۷]
۴.۱.۲ - کشمیر:
صوفیه کشمیر ، از جمله میرسیدعلی همدانی و بلبل شاه کشمیری ، در گسترش اسلام در این منطقه بسیار مثر بودهاند. [۸][۹][۱۰]
۴.۱.۳ - مکتب بکتی:
به گفته تاراچند رسوخ تعالیم اسلامی، مانند توحید و تساوی آدمیان، در هند از طریق صوفیه موجب پدیدآمدن مکتب بکتی / بهکتی (طریقه عبادت عاشقانه) شد.[۱۱]
۴.۲ - ترویج زبان فارسی:
کار دیگر صوفیان، ترویج زبان فارسی بود.
۴.۲.۱ - زبان دربار:
میرسیدعلی همدانی و فرزند و اخلافش به ترویج زبان فارسی در کشمیر پرداختند، تا حدی که این زبان، زبان دربار شد. [۱۲][۱۳][۱۴]
۴.۳ - گستره نفوذ زبان فارسی:
نگارش متن اصلی اجازهنامه خلافت برخی صوفیان به زبان فارسی از گذشته تاکنون، حاکی از نفوذ زبان فارسی در شبه قاره است.
صوفیان شجرهنامه طریقت خود را تا چند سال قبل به نظم و به فارسی مینوشتند.
امروزه، قوالان در عرس اشعار فارسی میخوانند. [۱۵]
۵ - تشیع و تصوف در شبه قاره هند:
۵.۱ - سهروردیه و چشتیه:
صوفیان سهروردیه و چشتیه گرچه اهلتسنن بودند، به اهلبیت و دوازده امام علیهمالسلام ارادت میورزیدند.
۵.۱.۱ - عظمت علی (ع):
برخی مشایخ چشتیه، مانند نظامالدین اولیا و نصیرالدین چراغ دهلی و خواجه محمد گیسودراز ، حضرت علی علیهالسلام را در عظمت روحی و جوانمردی از سه خلیفه قبل بالاتر دانستهاند. [۱۶]
۵.۱.۲ - جلالالدین بخاری:
سیدجلالالدین بخاری ، از مشایخ سهروردیه، نیز با آنکه مخالف تشیع بود، به اهلبیت ارادت بسیار داشت و علاقه به اهلبیت از ویژگیهای مهم خانقاه او در اچ بود.
۵.۱.۳ - تغییر مذهب:
در قرن نهم برخی از شاگردان مخدوم جهانیان ، [۱۷] بویژه در گجرات ، به مذهب شیعه دوازده امامی گرویدند. [۱۸]
۵.۱.۴ - شاه ولیالله دهلوی:
شاه ولیاللّه دهلوی نیز با آنکه تشیع را قاطعانه رد کرده، در ملفوظاتش برای حضرت علی و اهلبیت علیهمالسلام، بخصوص امام جعفرصادق علیهالسلام، مقام و عظمت بسیار قائل شده است. [۱۹]
۵.۲ - قلندرها:
قلندرها نیز آوازها و اشعاری را که در مدح حضرت علی علیهالسلام بود دوست داشتند.
لعل شهباز قلندر ، در مدح حضرت علی و اهلبیت علیهمالسلام اشعاری به فارسی و سندی سروده است.
قلندرها بتدریج مروّجان دوستی و عشق به اهلبیت علیهمالسلام شدند. [۲۰]
۵.۳ - تقویت تشیع در هند و کشمیر:
با آمدن مریدان علاءالدوله سمنانی و میرسیدعلی همدانی و همچنین شاگردان شاه نعمتاللّه ولی به هند، تصوف شیعی در هند و کشمیر تقویت شد. [۲۱][۲۲][۲۳]
۶ - رابطه تصوف هند با تصوف ایران:
۶.۱ - ایرانی بودن سلاسل معروف هند:
مؤسسان سلسلههای مهم و معروف تصوف در هند، یعنی چشتیه و سهروردیه و قادریه و نقشبندیه و همدانیه (شاخهای از کبرویه)، ایرانی بودند. [۲۴]
۶.۲ - شرح کتابهای ایرانی:
همچنین بر کتابهای عرفانی ایرانی مانند لمعات عراقی ، مثنوی مولوی و عوارف سهروردی بارها شرح نوشتهاند و این کتابها در مدارس دینی هند تدریس شده است.[۲۵][۲۶][۲۷]
۶.۳ - راههای نفوذ تصوف ایرانی در هند:
به طور کلی تصوف ایرانی از سه طریق بر تصوف هندی تأثیر نهاد:
۱) از طریق صوفیان ایرانی ، نظیر هجویری و معینالدین چشتی و سیدعلی همدانی و جلالالدین تبریزی ، که برای تبلیغ اسلام به هند عزیمت کردند.
۲) از طریق آن دسته از صوفیان ایرانی که گرچه به هند نرفتند، افکارشان بهطور غیرمستقیم بر مسلمانان هند تأثیر گذاشت؛ کسانی چون ابوسعید ابوالخیر ، باباطاهر ، خواجه عبداللّه انصاری ، سنایی ، عطار و مولوی .
۳) از طریق صوفیانی چون ابن عربی که ایرانی نبودند، اما بر اندیشه متصوفه ایرانی تأثیر نهادند و افکارشان از طریق ایرانیان به هند رسید. [۲۸]
۶.۴ - نفوذ افکار ابن عربی در هند:
از اواخر قرن نهم، افکار و اندیشههای ابن عربی در هند نفوذ بسیار یافت؛ شروح متعددی که بر فصوصالحکم نوشته شده، مؤید این مطلب است.
محباللّه اللّهآبادی ، از مشایخ چشتیه، از جمله کسانی بود که فصوصالحکم را به فارسی و عربی شرح کرد. [۲۹]
عبدالقدوس گنگوهی نیز از صوفیانی بود که بسیار تحت تأثیر نظریه وحدت وجود ابن عربی قرار گرفت.
۷ - ادبیات صوفیانه در هند:
یکی از دستاوردهای مهم صوفیه در شبه قاره هند ، ادبیات صوفیانه است که بسیاری از این آثار به فارسی و بقیه به زبانهای محلی هند است. [۳۰]
۷.۱ - آثار مهم صوفی هند:
برخی از آثار صوفیه هند عبارتاند از:
۷.۱.۱ - شروح کتب عرفانی:
شروح و حواشی بر کتب مهم صوفیه نظیر فصوصالحکم، مثنوی مولوی، رساله قشیریه ، و التَّعرُّف . [۳۱][۳۲][۳۳]
۷.۱.۲ - کتب معارف صوفیانه؛
تألیف کتابهایی در معارف صوفیانه و سیروسلوک ، نظیر کشفالمحجوب هجویری و طوالعالشموس قاضی حمیدالدین دهلوی ناگوری (متوفی ۶۴۱) و سلکالسلوک ضیاءالدین نخشبی (متوفی ۷۵۱).[۳۴]
۷.۱.۳ - تذکرههای منظوم و منثور:
تألیف تذکرههای منظوم و منثور در شرح احوال مشایخ صوفیه، از جمله سِیَرالاولیاء اثر سیدمحمد بن مبارک کرمانی معروف به میرخورد (متوفی ۷۷۰)، سِیرالعارفین از حامد بن فضلاللّه جمالی دهلوی (متوفی ۹۴۲)، اخبارالاخیار فی اسرارالابرار از عبدالحق محدث دهلوی (متوفی ۱۰۵۲)، تذکره گلزار ابرار از محمد غوثی شطاری (حدود قرن یازدهم)، سفینةالاولیاء و سکینةالاولیاء هر دو از داراشکوه ، حضراتالقدس از بدرالدین سرهندی (متوفی ۱۰۹۴). [۳۵]
۷.۱.۴ - مکتوبات:
آثاری با عنوان « مکتوبات »، مشتمل بر پاسخها و توصیهها و توضیحات کتبی مشایخ در باره سیروسلوک یا امور دینی و اجتماعی.
بعضی از مکتوبات مهم عبارتاند از: مکتوبات حمیدالدین صوفی ناگوری ، مکتوبات سرهندی ، مکتوبات ابوعلی قلندر علی پانی پتی و مکتوبات شرف الدین یحیی منیری. [۳۶]
۷.۱.۵ - ملفوظات:
آثاری با عنوان « ملفوظات »، که مجموعه سخنان مشایخ در مجالس خاص با مریدان است.
ملفوظات پاسخهای شیخ به پرسشهایی در باره مسائل دینی و اجتماعی و عرفانی بود [۳۷] که پس از چندی یکی از مریدان آن را مکتوب میکرد.
برخی از ملفوظات مهم عبارتاند از: انیس الارواح (ملفوظات خواجه عثمان هارونی ، متوفی ۶۱۷)، دلیلالعارفین (ملفوظات معینالدین حسن سجزی چشتی)، فوائد الفاد (ملفوظات نظامالدین اولیا) که امیرحسن سجزی آن را مکتوب کرده است. [۳۸][۳۹]
۷.۲ - آثار صوفی به زبان محلی:
بخشی از ادبیات صوفیانه هند به زبانهای محلی است.
ملاداود (متوفی ۷۷۲) و محمد شَگْهیر در بنگال، صوفیانی بودند که به زبان محلی شعر میگفتند. [۴۰]
در پنجاب و سند نیز شاعرانی نظیر عبداللطیف بیتابی (متوفی ۱۷۵۲) و بلّهی شاه به لهجه پنجابی و سندی شعر میگفتند.
مظهرجان جانان و خواجه میردَرد (متوفی ۱۱۹۹) نیز از شاعران بزرگ اردو زبان بودند.
منابع
(۶۴) صابر آفاقی، «صوفیان کشمیر و نقش آنان در نشر فرهنگ و ادب فارسی»، هنر و مردم، دوره جدید، ش ۱۱۲ و ۱۱۳ (بهمن و اسفند ۱۳۵۰).
(۶۵) ابوریحان بیرونی، تحقیق ماللهند، ج ۱، ترجمه منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۶۶) محمد اکرم، آب کوثر، لاهور ۱۹۹۰.
(۶۷) تاراچند، «نفوذ اسلام در هند»، مهر، سال ۸، ش ۵ (مرداد ۱۳۳۱).
(۶۸) ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
(۶۹) اکبر ثبوت، مدارس اسلامی هند در طول تاریخ و جایگاه فرهنگی ایران در آنها، (دهلی نو: رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۶ ش) (جزوه تکثیرشده).
(۷۰) ممتازبیگم چودهری، «تأثیر صوفیان ایران در تصوف شبه قاره پاکستان و هند»، در تأثیر معنوی ایران در پاکستان، تألیف جعفر قاسمی، لاهور: اداره اوقاف پنجاب، ۱۳۵۰ ش.
(۷۱) عبدالحی حسنی، نزهة الخواطرو بهجة المسامع و النواظر، حیدرآباد دکن، ج ۵، ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
(۷۲) اطهر عباس رضوی، شیعه در هند، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی (واحد ترجمه)، ج ۱، قم ۱۳۷۶ ش.
(۷۳) عبدالحسین زرین کوب، ارزش میراث صوفیه، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۷۴) عبدالحسین زرین کوب، در قلمرو وجدان: سیری در عقاید، ادیان و اساطیر، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۷۵) شمیم محمود زیدی، «زبان فارسی و صوفیان شبه قاره»، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، تهران: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
(۷۶) آنه ماری شیمل، تبیین آیات خداوند: نگاهی پدیدارشناسانه به اسلام، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران ۱۳۷۶ ش.
(۷۷) مدرس تبریزی.
(۷۸) محمدسلیم مظهر، «بررسی احوال و آثار پارسی گویان ایرانی در شبه قاره از دوره غزنوی تا آغاز سده دهم هجری قمری»، پایان نامه دکتری ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۶ ش.
(۷۹) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
(۸۰) حسین نصر، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ترجمه مرتضی اسعدی، تهران ۱۳۷۴ ش.
۹ - پانویس
۱.↑ ممتازبیگم چودهری، «تأثیر صوفیان ایران در تصوف شبه قاره پاکستان و هند»، ج۱، ص۲۴ـ ۲۶، در تأثیر معنوی ایران در پاکستان، تألیف جعفر قاسمی، لاهور: اداره اوقاف پنجاب، ۱۳۵۰ ش.
۲.↑ ابوریحان بیرونی، تحقیق ما للهند، ج۱، ص۵۹ ـ۶۴، ج ۱، ترجمه منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۶۲ ش.
۳.↑ عبدالحسین زرین کوب، در قلمرو وجدان: سیری در عقاید، ج۱، ص۳۶۷ـ ۳۶۸، ادیان و اساطیر، تهران ۱۳۶۹ ش.
۴.↑ مدرس تبریزی، ج۴، ص۳۵۸.
۵.↑ حسین نصر، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ج۱، ص۹۶، ترجمه مرتضی اسعدی، تهران ۱۳۷۴ ش.
۶.↑ محمد اکرم، آب کوثر، ج۱، ص۱۹۳ـ۱۹۴، لاهور ۱۹۹۰.
۷.↑ عبدالحسین زرین کوب، ارزش میراث صوفیه، ج۱، ص۱۶۴، تهران ۱۳۶۲ ش.
۸.↑ محمدسلیم مظهر، «بررسی احوال و آثار پارسی گویان ایرانی در شبه قاره از دوره غزنوی تا آغاز سده دهم هجری قمری»، ج۱، ص۳۵، پایان نامه دکتری ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۶ ش.
۹.↑ محمد اکرم، آب کوثر، ج۱، ص۳۷۵، لاهور ۱۹۹۰.
۱۰.↑ صابر آفاقی، «صوفیان کشمیر و نقش آنان در نشر فرهنگ و ادب فارسی»، ج۱، ص۷۲، هنر و مردم، دوره جدید، ش ۱۱۲ و ۱۱۳ (بهمن و اسفند ۱۳۵۰).
۱۱.↑ تاراچند، «نفوذ اسلام در هند»، ج۱، ص۲۸۸، مهر، سال ۸، ش ۵ (مرداد ۱۳۳۱).
۱۲.↑ محمدسلیم مظهر، «بررسی احوال و آثار پارسی گویان ایرانی در شبه قاره از دوره غزنوی تا آغاز سده دهم هجری قمری»، ج۱، ص۳۵، پایان نامه دکتری ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۶ ش.
۱۳.↑ محمدسلیم مظهر، «بررسی احوال و آثار پارسی گویان ایرانی در شبه قاره از دوره غزنوی تا آغاز سده دهم هجری قمری»، ج۱، ص۳۰۵، پایان نامه دکتری ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۶ ش.
۱۴.↑ شمیم محمود زیدی، «زبان فارسی و صوفیان شبه قاره»، ج۱، ص۲۰۹، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، تهران: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۱۵.↑ شمیم محمود زیدی، «زبان فارسی و صوفیان شبه قاره»، ج۱، ص۲۱۰ـ۲۱۱، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، تهران: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۱۶.↑ اطهر عباس رضوی، شیعه در هند، ج۱، ص۲۴۹ـ۲۵۰، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی (واحد ترجمه)، ج ۱، قم ۱۳۷۶ ش.
۱۷.↑ جوان مسلمان و دنیای متجدد، ترجمه مرتضی اسعدی، تهران ۱۳۷۴ ش.
۱۸.↑ اطهر عباس رضوی، شیعه در هند، ج۱، ص۲۵۱ـ۲۵۲، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی (واحد ترجمه)، ج ۱، قم ۱۳۷۶ ش.
۱۹.↑ اکبر ثبوت، مدارس اسلامی هند در طول تاریخ و جایگاه فرهنگی ایران در آنها، ج۱، ص۵۵، (دهلی نو: رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۶ ش) (جزوه تکثیرشده).
۲۰.↑ اطهر عباس رضوی، شیعه در هند، ج۱، ص۲۵۲، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی (واحد ترجمه)، ج ۱، قم ۱۳۷۶ ش.
۲۱.↑ اطهر عباس رضوی، شیعه در هند، ج۱، ص۲۶۱، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی (واحد ترجمه)، ج ۱، قم ۱۳۷۶ ش.
۲۲.↑ اطهر عباس رضوی، شیعه در هند، ج۱، ص۲۶۴، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی (واحد ترجمه)، ج ۱، قم ۱۳۷۶ ش.
۲۳.↑ اطهر عباس رضوی، شیعه در هند، ج۱، ص۲۷۶، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی (واحد ترجمه)، ج ۱، قم ۱۳۷۶ ش.
۲۴.↑ شمیم محمود زیدی، «زبان فارسی و صوفیان شبه قاره»، ج۱، ص۲۰۳، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، تهران: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۲۵.↑ اکبر ثبوت، مدارس اسلامی هند در طول تاریخ و جایگاه فرهنگی ایران در آنها، ج۱، ص۴، (دهلی نو: رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۶ ش) (جزوه تکثیرشده).
۲۶.↑ اکبر ثبوت، مدارس اسلامی هند در طول تاریخ و جایگاه فرهنگی ایران در آنها، ج۱، ص۱۷، (دهلی نو: رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۶ ش) (جزوه تکثیرشده).
۲۷.↑ اکبر ثبوت، مدارس اسلامی هند در طول تاریخ و جایگاه فرهنگی ایران در آنها، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، (دهلی نو: رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۶ ش) (جزوه تکثیرشده).
۲۸.↑ ممتازبیگم چودهری، «تأثیر صوفیان ایران در تصوف شبه قاره پاکستان و هند»، ج۱، ص۴، در تأثیر معنوی ایران در پاکستان، تألیف جعفر قاسمی، لاهور: اداره اوقاف پنجاب، ۱۳۵۰ ش.
۲۹.↑ عبدالحی حسنی، نزهة الخواطرو بهجة المسامع و النواظر، ج۵، ص۳۳۵، حیدرآباد دکن، ج ۵، ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
۳۰.↑ ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ج۱، ص۱۳، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۳۱.↑ ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ج۱، ص۱۷، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۳۲.↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۶۳۹ـ ۱۶۵۲، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۳۳.↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۷۴۲ـ۱۷۴۴، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۳۴.↑ ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ج۱، ص۱۵ـ ۱۶، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۳۵.↑ ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ج۱، ص۴۱، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۳۶.↑ ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۳۷.↑ ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ج۱، ص۱۸، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۳۸.↑ ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ج۱، ص۱۸ـ۱۹، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۳۹.↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های تخطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۲۹۴، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۴۰.↑ آنه ماری شیمل، تبیین آیات خداوند: نگاهی پدیدارشناسانه به اسلام، ج۱، ص۲۸۱، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران ۱۳۷۶ ش.
۱۰ - منبع اجمالی:
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تصوف و آیین هندو»، شماره۳۵۸۷.
مشابهتهایی بین عقاید و اعمال صوفیه با پیروان آیین هندو وجود دارد؛ این امر، اهل تحقیق را وادار کرده است تا درباره تأثیر متقابل آیین هندو و تصوف هندی به تحقیق و پژوهش بپردازند.
۱.۱ - نمونههایی از تشابهات:
محققان میان عقاید و اعمال صوفیه با پیروان آیین هندو مشابهتهایی یافتهاند؛ از جمله، اشتغال به مراقبه و تفکر ، خدمت به پیر ، روزه گرفتن، ذکر و تساهل در باره پیروان مذاهب و ادیان و شفقت به خلق. [۱]
۱.۲ - نظر ابوریحان بیرونی:
ابوریحان بیرونی در تحقیق ما للهند [۲] برخی ریاضتهای صوفیه را که در جهت اشتغال به حق و ضبط نفس انجام میدهند و همچنین اقوالی را که در باره اتحاد دارند، مشابه با تعالیم پاتَنْجَلی دانسته است.
۱.۳ - گیاهخواری برخی متصوفه:
برخی، گیاهخواریِ عدهای از متصوفه هند ، نظیر حمیدالدین ناگوری (متوفی ۶۷۳)، را به تماس با زهاد هندو نسبت داده و آرای عبدالقدوس گنگوهی را نیز متأثر از نات یوگیها (ریاضتکشان هندو) دانستهاند.
۱.۴ - متأثر شدن غوثیه:
گفتهاند که بنیانگذار غوثیه (شاخهای از شطاریه)، برخی اعمال این شاخه را از مکتب یوگا گرفته است.
۱.۵ - سلسله ریشی:
همچنین گفتهاند که ترکیب اعتقادات صوفیه با آرای یک کشمیری شیواپرست به نام لالا یوگیش واری به تأسیس سلسلهای مشهور به ریشی انجامید.
مؤسس این سلسله ، نورالدین ریشی (متوفی ۸۴۲) بود.
تعالیم وی را در اشعار کشمیریاش با اشعار لالا اشت
۲.۱ - جلب توجه صوفیان به هندو
ترجمه برخی کتابهای دینی و حِکْمی هندوها توجه صوفیان را به خود جلب کرد.
۲.۲ - برخی از ترجمهها
فیضی (متوفی ۱۰۰۴)، شاعر و حکیم دربار اکبرشاه، مهابهاراتا را از سنسکریت به فارسی ترجمه کرد.
داراشکوه نیز قسمتی از اوپانیشادها را از سنسکریت به فارسی ترجمه کرد.
او در رساله فارسی مجمعالبحرین توافق عقاید هندوها را با آرای صوفیه نشان داده است.
جوک باشِست و چند کتاب دیگر هندوها نیز به دستیاری و تشویق داراشکوه به فارسی ترجمه شد. [۳]
تأثیر جوک باشست چنان بود که میرابوالقاسم فندرسکی (متوفی ۱۰۵۰)، حکیم و عارف عصر صفوی ، بر آن تعلیقه نوشت و منتخبی از آن فراهم آورد. [۴]
۳ - دوره اثرپذیری تصوف از هندو:
به اعتقاد برخی محققان، تأثیر آیین هندو بر تصوف اسلامی ، نه در دوران اولیه شکلگیری تصوف ، بلکه در دوران متأخر صورت گرفته است.
۴ - تأثیر تصوف بر آیینهای هندی:
تصوف اسلامی نیز بر آیینهای شبه قاره هند تأثیر گذاشته، از جمله آثار و خدمات صوفیه در شبه قاره، گسترش اسلام بوده است.
۴.۱ - گسترش اسلام:
به عقیده اغلب پژوهشگران، هرچند مسلمانان در حدود ۹۲ـ۹۴ سند را گرفتند و در زمان سلطان محمود غزنوی (۳۸۹ـ۴۲۱) مناطقی از هند را فتح کردند، اما صوفیه یکی از عوامل مهم تبلیغ اسلام در آنجا بودهاند. [۵]
۴.۱.۱ - عوامل تأثیر:
محبوبیت مشایخ صوفیه در بین مردم، برگزاری مجالس وعظ و سماع به زبان فارسی و زبانهای محلی هند و اعتقاد به برابری همه انسانها، اسباب موفقیت صوفیه در این امر بوده است.
فعالیتهای مشایخ چشتیه و نقشبندیه و شطاریه در تبلیغ اسلام میان هندوان و اقوام مالزی بسیار بود.
مواعظ ساده مشایخ، بخصوص در باره محبت به خداوند و دوست داشتن همسایه ، سبب جذب هندوان، خصوصاً جذب افرادی از طبقه پایین و حتی افراد بیطبقه هند ( نجسها )، شد. [۶][۷]
۴.۱.۲ - کشمیر:
صوفیه کشمیر ، از جمله میرسیدعلی همدانی و بلبل شاه کشمیری ، در گسترش اسلام در این منطقه بسیار مثر بودهاند. [۸][۹][۱۰]
۴.۱.۳ - مکتب بکتی:
به گفته تاراچند رسوخ تعالیم اسلامی، مانند توحید و تساوی آدمیان، در هند از طریق صوفیه موجب پدیدآمدن مکتب بکتی / بهکتی (طریقه عبادت عاشقانه) شد.[۱۱]
۴.۲ - ترویج زبان فارسی:
کار دیگر صوفیان، ترویج زبان فارسی بود.
۴.۲.۱ - زبان دربار:
میرسیدعلی همدانی و فرزند و اخلافش به ترویج زبان فارسی در کشمیر پرداختند، تا حدی که این زبان، زبان دربار شد. [۱۲][۱۳][۱۴]
۴.۳ - گستره نفوذ زبان فارسی:
نگارش متن اصلی اجازهنامه خلافت برخی صوفیان به زبان فارسی از گذشته تاکنون، حاکی از نفوذ زبان فارسی در شبه قاره است.
صوفیان شجرهنامه طریقت خود را تا چند سال قبل به نظم و به فارسی مینوشتند.
امروزه، قوالان در عرس اشعار فارسی میخوانند. [۱۵]
۵ - تشیع و تصوف در شبه قاره هند:
۵.۱ - سهروردیه و چشتیه:
صوفیان سهروردیه و چشتیه گرچه اهلتسنن بودند، به اهلبیت و دوازده امام علیهمالسلام ارادت میورزیدند.
۵.۱.۱ - عظمت علی (ع):
برخی مشایخ چشتیه، مانند نظامالدین اولیا و نصیرالدین چراغ دهلی و خواجه محمد گیسودراز ، حضرت علی علیهالسلام را در عظمت روحی و جوانمردی از سه خلیفه قبل بالاتر دانستهاند. [۱۶]
۵.۱.۲ - جلالالدین بخاری:
سیدجلالالدین بخاری ، از مشایخ سهروردیه، نیز با آنکه مخالف تشیع بود، به اهلبیت ارادت بسیار داشت و علاقه به اهلبیت از ویژگیهای مهم خانقاه او در اچ بود.
۵.۱.۳ - تغییر مذهب:
در قرن نهم برخی از شاگردان مخدوم جهانیان ، [۱۷] بویژه در گجرات ، به مذهب شیعه دوازده امامی گرویدند. [۱۸]
۵.۱.۴ - شاه ولیالله دهلوی:
شاه ولیاللّه دهلوی نیز با آنکه تشیع را قاطعانه رد کرده، در ملفوظاتش برای حضرت علی و اهلبیت علیهمالسلام، بخصوص امام جعفرصادق علیهالسلام، مقام و عظمت بسیار قائل شده است. [۱۹]
۵.۲ - قلندرها:
قلندرها نیز آوازها و اشعاری را که در مدح حضرت علی علیهالسلام بود دوست داشتند.
لعل شهباز قلندر ، در مدح حضرت علی و اهلبیت علیهمالسلام اشعاری به فارسی و سندی سروده است.
قلندرها بتدریج مروّجان دوستی و عشق به اهلبیت علیهمالسلام شدند. [۲۰]
۵.۳ - تقویت تشیع در هند و کشمیر:
با آمدن مریدان علاءالدوله سمنانی و میرسیدعلی همدانی و همچنین شاگردان شاه نعمتاللّه ولی به هند، تصوف شیعی در هند و کشمیر تقویت شد. [۲۱][۲۲][۲۳]
۶ - رابطه تصوف هند با تصوف ایران:
۶.۱ - ایرانی بودن سلاسل معروف هند:
مؤسسان سلسلههای مهم و معروف تصوف در هند، یعنی چشتیه و سهروردیه و قادریه و نقشبندیه و همدانیه (شاخهای از کبرویه)، ایرانی بودند. [۲۴]
۶.۲ - شرح کتابهای ایرانی:
همچنین بر کتابهای عرفانی ایرانی مانند لمعات عراقی ، مثنوی مولوی و عوارف سهروردی بارها شرح نوشتهاند و این کتابها در مدارس دینی هند تدریس شده است.[۲۵][۲۶][۲۷]
۶.۳ - راههای نفوذ تصوف ایرانی در هند:
به طور کلی تصوف ایرانی از سه طریق بر تصوف هندی تأثیر نهاد:
۱) از طریق صوفیان ایرانی ، نظیر هجویری و معینالدین چشتی و سیدعلی همدانی و جلالالدین تبریزی ، که برای تبلیغ اسلام به هند عزیمت کردند.
۲) از طریق آن دسته از صوفیان ایرانی که گرچه به هند نرفتند، افکارشان بهطور غیرمستقیم بر مسلمانان هند تأثیر گذاشت؛ کسانی چون ابوسعید ابوالخیر ، باباطاهر ، خواجه عبداللّه انصاری ، سنایی ، عطار و مولوی .
۳) از طریق صوفیانی چون ابن عربی که ایرانی نبودند، اما بر اندیشه متصوفه ایرانی تأثیر نهادند و افکارشان از طریق ایرانیان به هند رسید. [۲۸]
۶.۴ - نفوذ افکار ابن عربی در هند:
از اواخر قرن نهم، افکار و اندیشههای ابن عربی در هند نفوذ بسیار یافت؛ شروح متعددی که بر فصوصالحکم نوشته شده، مؤید این مطلب است.
محباللّه اللّهآبادی ، از مشایخ چشتیه، از جمله کسانی بود که فصوصالحکم را به فارسی و عربی شرح کرد. [۲۹]
عبدالقدوس گنگوهی نیز از صوفیانی بود که بسیار تحت تأثیر نظریه وحدت وجود ابن عربی قرار گرفت.
۷ - ادبیات صوفیانه در هند:
یکی از دستاوردهای مهم صوفیه در شبه قاره هند ، ادبیات صوفیانه است که بسیاری از این آثار به فارسی و بقیه به زبانهای محلی هند است. [۳۰]
۷.۱ - آثار مهم صوفی هند:
برخی از آثار صوفیه هند عبارتاند از:
۷.۱.۱ - شروح کتب عرفانی:
شروح و حواشی بر کتب مهم صوفیه نظیر فصوصالحکم، مثنوی مولوی، رساله قشیریه ، و التَّعرُّف . [۳۱][۳۲][۳۳]
۷.۱.۲ - کتب معارف صوفیانه؛
تألیف کتابهایی در معارف صوفیانه و سیروسلوک ، نظیر کشفالمحجوب هجویری و طوالعالشموس قاضی حمیدالدین دهلوی ناگوری (متوفی ۶۴۱) و سلکالسلوک ضیاءالدین نخشبی (متوفی ۷۵۱).[۳۴]
۷.۱.۳ - تذکرههای منظوم و منثور:
تألیف تذکرههای منظوم و منثور در شرح احوال مشایخ صوفیه، از جمله سِیَرالاولیاء اثر سیدمحمد بن مبارک کرمانی معروف به میرخورد (متوفی ۷۷۰)، سِیرالعارفین از حامد بن فضلاللّه جمالی دهلوی (متوفی ۹۴۲)، اخبارالاخیار فی اسرارالابرار از عبدالحق محدث دهلوی (متوفی ۱۰۵۲)، تذکره گلزار ابرار از محمد غوثی شطاری (حدود قرن یازدهم)، سفینةالاولیاء و سکینةالاولیاء هر دو از داراشکوه ، حضراتالقدس از بدرالدین سرهندی (متوفی ۱۰۹۴). [۳۵]
۷.۱.۴ - مکتوبات:
آثاری با عنوان « مکتوبات »، مشتمل بر پاسخها و توصیهها و توضیحات کتبی مشایخ در باره سیروسلوک یا امور دینی و اجتماعی.
بعضی از مکتوبات مهم عبارتاند از: مکتوبات حمیدالدین صوفی ناگوری ، مکتوبات سرهندی ، مکتوبات ابوعلی قلندر علی پانی پتی و مکتوبات شرف الدین یحیی منیری. [۳۶]
۷.۱.۵ - ملفوظات:
آثاری با عنوان « ملفوظات »، که مجموعه سخنان مشایخ در مجالس خاص با مریدان است.
ملفوظات پاسخهای شیخ به پرسشهایی در باره مسائل دینی و اجتماعی و عرفانی بود [۳۷] که پس از چندی یکی از مریدان آن را مکتوب میکرد.
برخی از ملفوظات مهم عبارتاند از: انیس الارواح (ملفوظات خواجه عثمان هارونی ، متوفی ۶۱۷)، دلیلالعارفین (ملفوظات معینالدین حسن سجزی چشتی)، فوائد الفاد (ملفوظات نظامالدین اولیا) که امیرحسن سجزی آن را مکتوب کرده است. [۳۸][۳۹]
۷.۲ - آثار صوفی به زبان محلی:
بخشی از ادبیات صوفیانه هند به زبانهای محلی است.
ملاداود (متوفی ۷۷۲) و محمد شَگْهیر در بنگال، صوفیانی بودند که به زبان محلی شعر میگفتند. [۴۰]
در پنجاب و سند نیز شاعرانی نظیر عبداللطیف بیتابی (متوفی ۱۷۵۲) و بلّهی شاه به لهجه پنجابی و سندی شعر میگفتند.
مظهرجان جانان و خواجه میردَرد (متوفی ۱۱۹۹) نیز از شاعران بزرگ اردو زبان بودند.
منابع
(۶۴) صابر آفاقی، «صوفیان کشمیر و نقش آنان در نشر فرهنگ و ادب فارسی»، هنر و مردم، دوره جدید، ش ۱۱۲ و ۱۱۳ (بهمن و اسفند ۱۳۵۰).
(۶۵) ابوریحان بیرونی، تحقیق ماللهند، ج ۱، ترجمه منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۶۶) محمد اکرم، آب کوثر، لاهور ۱۹۹۰.
(۶۷) تاراچند، «نفوذ اسلام در هند»، مهر، سال ۸، ش ۵ (مرداد ۱۳۳۱).
(۶۸) ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
(۶۹) اکبر ثبوت، مدارس اسلامی هند در طول تاریخ و جایگاه فرهنگی ایران در آنها، (دهلی نو: رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۶ ش) (جزوه تکثیرشده).
(۷۰) ممتازبیگم چودهری، «تأثیر صوفیان ایران در تصوف شبه قاره پاکستان و هند»، در تأثیر معنوی ایران در پاکستان، تألیف جعفر قاسمی، لاهور: اداره اوقاف پنجاب، ۱۳۵۰ ش.
(۷۱) عبدالحی حسنی، نزهة الخواطرو بهجة المسامع و النواظر، حیدرآباد دکن، ج ۵، ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
(۷۲) اطهر عباس رضوی، شیعه در هند، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی (واحد ترجمه)، ج ۱، قم ۱۳۷۶ ش.
(۷۳) عبدالحسین زرین کوب، ارزش میراث صوفیه، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۷۴) عبدالحسین زرین کوب، در قلمرو وجدان: سیری در عقاید، ادیان و اساطیر، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۷۵) شمیم محمود زیدی، «زبان فارسی و صوفیان شبه قاره»، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، تهران: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
(۷۶) آنه ماری شیمل، تبیین آیات خداوند: نگاهی پدیدارشناسانه به اسلام، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران ۱۳۷۶ ش.
(۷۷) مدرس تبریزی.
(۷۸) محمدسلیم مظهر، «بررسی احوال و آثار پارسی گویان ایرانی در شبه قاره از دوره غزنوی تا آغاز سده دهم هجری قمری»، پایان نامه دکتری ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۶ ش.
(۷۹) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
(۸۰) حسین نصر، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ترجمه مرتضی اسعدی، تهران ۱۳۷۴ ش.
۹ - پانویس
۱.↑ ممتازبیگم چودهری، «تأثیر صوفیان ایران در تصوف شبه قاره پاکستان و هند»، ج۱، ص۲۴ـ ۲۶، در تأثیر معنوی ایران در پاکستان، تألیف جعفر قاسمی، لاهور: اداره اوقاف پنجاب، ۱۳۵۰ ش.
۲.↑ ابوریحان بیرونی، تحقیق ما للهند، ج۱، ص۵۹ ـ۶۴، ج ۱، ترجمه منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۶۲ ش.
۳.↑ عبدالحسین زرین کوب، در قلمرو وجدان: سیری در عقاید، ج۱، ص۳۶۷ـ ۳۶۸، ادیان و اساطیر، تهران ۱۳۶۹ ش.
۴.↑ مدرس تبریزی، ج۴، ص۳۵۸.
۵.↑ حسین نصر، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ج۱، ص۹۶، ترجمه مرتضی اسعدی، تهران ۱۳۷۴ ش.
۶.↑ محمد اکرم، آب کوثر، ج۱، ص۱۹۳ـ۱۹۴، لاهور ۱۹۹۰.
۷.↑ عبدالحسین زرین کوب، ارزش میراث صوفیه، ج۱، ص۱۶۴، تهران ۱۳۶۲ ش.
۸.↑ محمدسلیم مظهر، «بررسی احوال و آثار پارسی گویان ایرانی در شبه قاره از دوره غزنوی تا آغاز سده دهم هجری قمری»، ج۱، ص۳۵، پایان نامه دکتری ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۶ ش.
۹.↑ محمد اکرم، آب کوثر، ج۱، ص۳۷۵، لاهور ۱۹۹۰.
۱۰.↑ صابر آفاقی، «صوفیان کشمیر و نقش آنان در نشر فرهنگ و ادب فارسی»، ج۱، ص۷۲، هنر و مردم، دوره جدید، ش ۱۱۲ و ۱۱۳ (بهمن و اسفند ۱۳۵۰).
۱۱.↑ تاراچند، «نفوذ اسلام در هند»، ج۱، ص۲۸۸، مهر، سال ۸، ش ۵ (مرداد ۱۳۳۱).
۱۲.↑ محمدسلیم مظهر، «بررسی احوال و آثار پارسی گویان ایرانی در شبه قاره از دوره غزنوی تا آغاز سده دهم هجری قمری»، ج۱، ص۳۵، پایان نامه دکتری ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۶ ش.
۱۳.↑ محمدسلیم مظهر، «بررسی احوال و آثار پارسی گویان ایرانی در شبه قاره از دوره غزنوی تا آغاز سده دهم هجری قمری»، ج۱، ص۳۰۵، پایان نامه دکتری ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۶ ش.
۱۴.↑ شمیم محمود زیدی، «زبان فارسی و صوفیان شبه قاره»، ج۱، ص۲۰۹، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، تهران: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۱۵.↑ شمیم محمود زیدی، «زبان فارسی و صوفیان شبه قاره»، ج۱، ص۲۱۰ـ۲۱۱، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، تهران: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۱۶.↑ اطهر عباس رضوی، شیعه در هند، ج۱، ص۲۴۹ـ۲۵۰، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی (واحد ترجمه)، ج ۱، قم ۱۳۷۶ ش.
۱۷.↑ جوان مسلمان و دنیای متجدد، ترجمه مرتضی اسعدی، تهران ۱۳۷۴ ش.
۱۸.↑ اطهر عباس رضوی، شیعه در هند، ج۱، ص۲۵۱ـ۲۵۲، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی (واحد ترجمه)، ج ۱، قم ۱۳۷۶ ش.
۱۹.↑ اکبر ثبوت، مدارس اسلامی هند در طول تاریخ و جایگاه فرهنگی ایران در آنها، ج۱، ص۵۵، (دهلی نو: رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۶ ش) (جزوه تکثیرشده).
۲۰.↑ اطهر عباس رضوی، شیعه در هند، ج۱، ص۲۵۲، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی (واحد ترجمه)، ج ۱، قم ۱۳۷۶ ش.
۲۱.↑ اطهر عباس رضوی، شیعه در هند، ج۱، ص۲۶۱، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی (واحد ترجمه)، ج ۱، قم ۱۳۷۶ ش.
۲۲.↑ اطهر عباس رضوی، شیعه در هند، ج۱، ص۲۶۴، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی (واحد ترجمه)، ج ۱، قم ۱۳۷۶ ش.
۲۳.↑ اطهر عباس رضوی، شیعه در هند، ج۱، ص۲۷۶، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی (واحد ترجمه)، ج ۱، قم ۱۳۷۶ ش.
۲۴.↑ شمیم محمود زیدی، «زبان فارسی و صوفیان شبه قاره»، ج۱، ص۲۰۳، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، تهران: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۲۵.↑ اکبر ثبوت، مدارس اسلامی هند در طول تاریخ و جایگاه فرهنگی ایران در آنها، ج۱، ص۴، (دهلی نو: رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۶ ش) (جزوه تکثیرشده).
۲۶.↑ اکبر ثبوت، مدارس اسلامی هند در طول تاریخ و جایگاه فرهنگی ایران در آنها، ج۱، ص۱۷، (دهلی نو: رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۶ ش) (جزوه تکثیرشده).
۲۷.↑ اکبر ثبوت، مدارس اسلامی هند در طول تاریخ و جایگاه فرهنگی ایران در آنها، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، (دهلی نو: رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۶ ش) (جزوه تکثیرشده).
۲۸.↑ ممتازبیگم چودهری، «تأثیر صوفیان ایران در تصوف شبه قاره پاکستان و هند»، ج۱، ص۴، در تأثیر معنوی ایران در پاکستان، تألیف جعفر قاسمی، لاهور: اداره اوقاف پنجاب، ۱۳۵۰ ش.
۲۹.↑ عبدالحی حسنی، نزهة الخواطرو بهجة المسامع و النواظر، ج۵، ص۳۳۵، حیدرآباد دکن، ج ۵، ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
۳۰.↑ ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ج۱، ص۱۳، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۳۱.↑ ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ج۱، ص۱۷، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۳۲.↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۶۳۹ـ ۱۶۵۲، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۳۳.↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۷۴۲ـ۱۷۴۴، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۳۴.↑ ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ج۱، ص۱۵ـ ۱۶، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۳۵.↑ ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ج۱، ص۴۱، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۳۶.↑ ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۳۷.↑ ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ج۱، ص۱۸، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۳۸.↑ ساجداللّه تفهیمی، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره»، ج۱، ص۱۸ـ۱۹، ترجمه علی محمد مذنی، در مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاره، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ ش.
۳۹.↑ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های تخطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۲۹۴، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۴۰.↑ آنه ماری شیمل، تبیین آیات خداوند: نگاهی پدیدارشناسانه به اسلام، ج۱، ص۲۸۱، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران ۱۳۷۶ ش.
۱۰ - منبع اجمالی:
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تصوف و آیین هندو»، شماره۳۵۸۷.
آخرین ویرایش:
نام موضوع : تصوف و آیین هندو
دسته : ادیان