روان شناسی اسکیزوفرنیا بیماری ناتوان کننده!

[~Romaysa_paX~]

مقدمه
اسکیزوفرنیا بیماری ناتوان‌کننده‌ای است که تقریباً یک درصد جمعیت جهان را درگیر می‌کند [1] بر اساس مطالعات انجام‌شده در سازمان بهداشت جهانی بیماری اسکیزوفرنیا هشتمین علت اصلی ناتوانی در گروه 15-44 سال در جهان است [2]. از سوی دیگر به دنبال جنبش مؤسسه‌زدایی در غرب و بازگشت بخش‌های گسترده‌ای از بیماران روانی به اجتماع، نقش خویشاوندان در مراقبت و حمایت از افراد با اختلالات روانی بیش از پیش اهمیت یافت. در چنین شرایطی بار مسئولیت مراقبت و درمان بیمار مبتلا به اسکیزوفرنیا بر عهده خانواده قرار می‌گیرد. این موضوع مشکلات فراوانی را در مراقبت و درمان این بیماران ایجاد می‌کند [3]. در حالی که حجم پژوهش‌های انجام‌شده در زمینه آسیب‌شناسی بیماری اسکیزوفرنیا بسیار گسترده است، اما عمده این پژوهش‌ها محدود به پژوهش‌های کمّی است و با وجود پژوهش‌های کیفی انجام‌شده، هنوز پیچیدگی مسئله جهان ذهنی اسکیزوفرنیا به قوت خود باقی است. در نظام‌های آسیب‌شناسی نیز عمدتاً اسکیزوفرنیا به عنوان مجموعه‌ای از علائم و نشانه‌ها نظیر هذیان، توهم و آشفتگی در گفتار و رفتار شناخته می‌شود. به نظر می‌رسد در این رویکردها تجربه پدیداری بیمار مبتلا به اسکیزوفرنیا غایب است و جهان ذهنی او به وجود یا نبود چند نشانه تقلیل می‌یابد. در حالی که مطابق نظریه روایتی هذیان‌ها در ساختار ذهنی فرد روان‌پریش کارکردی مشخص دارند؛ برای مثال، هذیان می‌تواند عامل نگهدارنده فرد در مقابل حجم گسترده تجارب دردناک او باشد و مانع از فروپاشی روانی او در این شرایط شود [4].

 

[~Romaysa_paX~]

برخی پژوهشگران خود را به عنوان روایت مفهوم‌پردازی کرده‌اند که در طول زندگی برساخته و بازتعریف می‌شود. خودروایتی بستگی به این دارد که افراد چگونه می‌کوشند خود را در مقام افراد منحصربه‌فرد ادراک کنند و روایاتی به کار گیرند تا به ایجاد حسی از یکپارچگی در طول زندگیشان دست یابند. به این اعتبار خود روایتی صرفاً مجموعه‌ای از خاطرات نیست، بلکه بر توجه انتخابی به وقایع زندگی و خاطرات منحصربه‌فرد انسان متکی است.

 

[~Romaysa_paX~]

بر اساس رویکرد روایتی در فرایند ساختن خود، داستان‌ها نقشی محوری دارند. روایت متنی گفتاری یا نوشتاری است که شرحی از واقعه‌ای یا عملی یا مجموعه‌ای از وقایع یا اعمال را به دست می‌دهد که به لحاظ زمانی به هم پیوسته‌اند [6]. به دلیل اهمیت داستان‌های شخصی در این رویکرد است که کروسلی ادعا می‌کند هنگامی که هدف پژوهش بررسی تجربه‌ای آسیب‌زا نظیر ابتلا به ویروس اچ‌آی‌وی یا تجربه هتک حرمت در کودکی است، رویکرد روان‌شناسی روایتی روشی منحصربه‌فرد است [7]. وقتی چنین تجاربی رخ می‌دهند، اغلب، افراد احساس فروپاشی می‌کنند و مجبور می‌شوند از طریق ساختن «داستان» و «روایت» به این وقایع معنا دهند. در حقیقت داستان در اینجا نقش مرهمی را دارد که افراد از طریق آن می‌کوشند زخم روانی‌شان را تسلی دهند.

 

[~Romaysa_paX~]

در زمینه روایت خود بیماران مبتلا به اسکیزوفرنیا می‌توان به پژوهش‌های مختلفی در این زمینه اشاره کرد که عمدتاً محور اساسی آن‌ها پاسخ به این پرسش بوده است که آیا بیماران مبتلا به اسکیزوفرنیا قادر به بیان روایت منسجمی از خود هستند یا خیر؟ برای نمونه در پژوهشی این نتیجه به دست آمد که روایت‌های شخصی بیماران مبتلا به اسکیزوفرنیا در مقایسه با آزمودنی‌های گروه کنترل انسجام کمتری دارد؛ در این پژوهش آزمودنی‌های گروه آزمایشی در مقایسه با گروه کنترل زمان و مکان، خاطراتی را که ذکر می‌کردند با ابهام بیشتری به خاطر می‌آوردند. پژوهشگر بر اساس این یافته مدعی می‌شود که توانایی این بیماران در ارائه روایت شخصی دچار آسیب شده است [8]. در پژوهشی دیگر که به بررسی رابطه تصویر خود و حافظه زندگی‌نامه‌ای این بیماران پرداخته بود، یافته‌ها از انفعال و نقص این بیماران در تصویر خود و کمبودهایی در حافظه زندگی‌نامه‌ای حکایت داشت

 

[~Romaysa_paX~]

پژوهش دیگری نشان داد در حالی که اطلاعات مربوط به زندگی‌نامه‌ای بیماران تقریباً دست‌نخورده باقی می‌ماند، ادراک زمان آن‌ها تا حدودی دچار تخریب می‌شود [10]. با وجود این، برخی منابع پژوهشی به نتایج متفاوتی در این زمینه دست یافته‌اند. در پژوهشی که به بررسی شناخت خود در بیماران مبتلا به اسکیزوفرنیا پرداخته بود، این نتیجه به دست آمد که با وجود اینکه این بیماران هویت ناپایدارتری دارند، این ناپایداری کمتر از سطحی است که ادعا می‌شود و به عوامل دیگری نظیر سیر بیماری و شدت تخریب بستگی دارد [11]. همچنین یافته‌ها حکایت از آن دارد که وجود علائم منفی می‌تواند با تخریب در توانایی ارائه روایت همراه باشد. بیماران مبتلا به اسکیزوفرنیا در صورت داشتن کارکرد شناختی نسبتاً متعادل قادر به بیان فصل‌های زندگی خود هستند؛ همچنین درون‌مایه منفی داستان این بیماران با ادراک منفی از خود همراه است

 

[~Romaysa_paX~]

در پژوهشی نزدیک به روش روایتی وینینگ و رابینسون نشان داده شد مفهوم فراگیری و سیطره که به معنای گسترش و سلطه موضوع تا نقطه‌ای است که امکان گریز از آن وجود ندارد، نقشی اساسی در خودپنداره بیماران مبتلا به اسکیزوفرنیا دارد. طوری که بیماران مبتلا به اسکیزوفرنیا قادر به درکی از خود فارغ از بیماری نیستند و جلوه‌های مختلف بیماری، سطوح مختلف تجربه آن‌ها را از خود و از زندگی تحت تأثیر قرار داده است [13]. در همین خصوص مفهوم انگ درونی‌شده به معنای تجربه ذهنی انگ به دلیل نسبت‌دادن کلیشه‌ها و نگرش‌های توأم با انگ به خود، بخش مهمی از ادراک خود این بیماران را تشکیل می‌دهد [14]. با وجود این، پژوهش‌های اندکی به بررسی محتوای روایت و فصل‌های زندگی این بیماران پرداخته‌اند.

 

[~Romaysa_paX~]

در ایران نیز اسماعیلی‌نسب به مقایسه روایت‌های زندگی افراد افسرده، مضطرب و سالم پرداخت و نتایج جالبی به دست آورد. مضمون اصلی روایت زندگی افراد افسرده، اجبار و محدودیت و در افراد مضطرب ابهام و تردید بود [15]. همچنین غلامرضایی به بررسی روایت زندگی دانشجویان اقدام‌کننده به خودکشی پرداخته است. در این پژوهش که از روش تحلیل ساختاری و تحلیل محتوا به روش تئوری بنیادین استفاده شده است، نتایج حکایت از آن داشت که مهم‌ترین درون‌مایه‌های روایت دانشجویان اقدام‌کننده به خودکشی عبارت است از: حقارت، ناامنی، بی‌هویتی و بی‌عدالتی. به علاوه در این روایت‌ها خانواده عمدتاً منبع مشکلات فرد دانسته شد که احساس مسئولیت و احساس گناه در برابر آن موجب اسارت فرد و مانعی در راه نیل به اهداف و آرمان‌های شخصی است

 

[~Romaysa_paX~]

کنون با پذیرش این پیش‌فرض که بیماران مبتلا به اسکیزوفرنیا تجارب دردناک متعددی را پشت سر می‌گذارند، اگر به راستی کارکرد داستان و روایت در جهان ذهنی انسان معنابخشی به تجارب مختلف از جمله تجارب دردناک است، پس داستان این بیماران چگونه روایت می‌شود؟ هدف پژوهش حاضر بررسی روایت بیماران مبتلا به اسکیزوفرنیا از خود و از ابعاد مختلف تجربه فاعلی و پدیدارشناختی آن‌هاست.

 

[~Romaysa_paX~]

روش
پژوهش حاضر، پژوهشی کیفی از نوع روایتی بود که از انواع پژوهش‌های بنیادی محسوب می‌شود. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل تمامی بیماران مبتلا به اسکیزوفرنیای مراجعه‌کننده به درمانگاه روان‌پزشکی و مقیم مراکز نگهداری بود. ملاک تعیین حجم نمونه اشباع بود. حجم نمونه نهایی و پس از دستیابی به اشباع نظری شامل 9 نفر می‌شد که 5 نفر بیمار مقیم مرکز نگهداری و 4 نفر بیمار سرپایی بودند. نمونه این پژوهش از نظر جنسیت شامل 5 نفر مرد و 4 نفر زن بود. نحوه انتخاب نمونه استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند بود. بر اساس آن ابتدا مراجعان درمانگاه روان‌پزشکی رازی و افراد مقیم مرکز نگهداری سرای احسان که به تشخیص روان‌پزشک سابقه ابتلا به اسکیزوفرنیا با علائم مثبت را داشتند، نمره سطح کلی عملکرد (GAF) آن‌ها حداقل 41-50 بود، سطح بینش عقلانی و هوش انتزاعی داشتند و در مرحله حاد بیماری به سر نمی‌بردند انتخاب شدند و در صورت داشتن شرایط ذکرشده مصاحبهی نیمه‌ساختاریافته مک آدامز با آن‌ها انجام شد. در این پژوهش از ابزارهای زیر استفاده شده است:

 

[~Romaysa_paX~]

فرم معاینه وضعیت روانی (MSE)
از آنجایی که در پژوهش حاضر آزمودنی‌ها نباید در دوره عود علائم باشند، از فرم معاینه وضعیت روانی استفاده شد. معاینه وضعیت روانی بخشی از ارزیابی بالینی در روان‌پزشکی است که مجموعه مشاهدات و برداشت‌های معاینه‌کننده را درباره یک آزمودنی به هنگام مصاحبه توصیف می‌کند. در حالی که شرح حال و سابقه آزمودنی ثابت است، وضعیت روانی او ممکن است روزبه‌روز یا ساعت به ساعت تغییر کند. در معاینه وضعیت روانی این موارد بررسی می‌شوند: وضع ظاهری و رفتار کلی، خلق و عاطفه، تکلم، وضعیت روانی‌حرکتی، محتوا و فرایند تفکر، ادراک، هوش، جهت‌یابی، حافظه، توجه و تمرکز، بینش و قضاوت و قابلیت اعتماد [28].
مصاحبه داستان زندگی مک آدامز
به منظور دستیابی به روایت زندگی آزمودنی‌ها از مصاحبه نیمه‌ساختاریافته داستان زندگی مک آدامز استفاده شد. مک آدامز به منظور دستیابی به تفاوت افراد و درک آن‌ها از زندگیشان مصاحبه‌ای تدوین کرد که در آن از افراد خواسته می‌شود نقش داستان‌گویی را بازی کنند که داستان زندگی خود را می‌گوید. مصاحبه به چند بخش تقسیم می‌شود. بخش‌های مقدماتی در جست‌جوی فصل‌های کلی زندگی افراد است و سپس به‌تدریج در بخش‌های بعدی به جزئیات پرداخته می‌شود. بخش‌های مختلف عبارتند از: